Η ποιήτρια και καθηγήτρια Πανεπιστημίου Παναγιώτα Τσάτσου απαντά στις 10+1 Ερωτήσεις που της θέτει ο Κωνσταντίνος Μανίκας.
1. Κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Όστρια, η νέα σας ποιητική συλλογή «Άνθρωπος και Χρόνος». Πώς θα την περιγράφατε συνοπτικά;
Αυτό το βιβλίο αποτελεί συγκερασμό λογοτεχνικής και εικαστικής δημιουργίας, Αποτελείται από 52 ποιήματα που συνέγραψα κατά τη διάρκεια της πρώτης μου νιότης, τη δεκαετία του ‘90, τα οποία και συνοδεύονται από 52 αυθεντικά εικαστικά έργα της εικαστικής ομάδας ΔΙΠΟΛΑ.
Τα θέματα που κυριαρχούν σ’ αυτά τα 52 ποιήματα είναι οι ανθρώπινες σχέσεις, ο χρόνος, οι προσδοκίες που δημιουργούμε και οι ματαιώσεις που βιώνουμε. Στην αρχή σκέφτηκα να δομήσω το βιβλίο στη βάσει αυτών των θεματικών, αλλά μετά κατάλαβα ότι τα 4 αυτά κύρια θέματα συνυπάρχουν σε πολλά από τα ποιήματα, όποτε ο αυστηρός θεματικός διαχωρισμός των ποιημάτων θα ήταν κάπως αυθαίρετος.
2. Τι πιστεύετε ότι θα αποκομίσει ως απόσταγμα ο αναγνώστης;
Οι μέχρι τώρα αναγνώστες του βιβλίου έχουν δηλώσει ότι η ανάγνωση του βιβλίου τους δημιούργησε ένα πλαίσιο συναρπαστικών συναισθημάτων και σκέψεων γύρω από την πολυπλοκότητα και τις αντιφάσεις της ζωής και των ανθρώπινων σχέσεων μέσα στο χρόνο και αναφορικά με κάθε είδους προσδοκία και ματαίωση.
Τοποθετώντας μαζί τον ποιητικό λόγο και την εικαστική δημιουργία, προσκαλούμε τον αναγνώστη σε μία διαλεκτική και συνάμα πολύ προσωπική ανάγνωση και κατανόηση των 2 αυτών μορφών τέχνης.
Οι 52 εικαστικοί της ομάδας ΔΙΠΟΛΑ εμπνεύστηκαν από τα ποιήματα τις δημιουργίες τους, προσκαλώντας τον αναγνώστη να δει το κάθε ποίημα μέσα από μία πιο ‘οπτική’ ματιά. Ταυτόχρονα, οι εικόνες των εικαστικών έργων πάνε πέρα από το κείμενο των ποιήματων, επιτρέποντας στον αναγνώστη να συνδεθεί με το κάθε ποίημα και το κάθε εικαστικό έργο πολυεπίπεδα.
3. Τι καθορίζει τη σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο και τι ρόλο παίζουν οι προσδοκίες σε αυτόν τον καθορισμό;
Ο χρόνος είναι ένας μόνιμος αντίπαλος αλλά και απαραίτητος φίλος του ανθρώπου. Το πότε έχει τη θέση του αντιπάλου ή του φίλου στην κάθε στιγμή της ζωής μας εξαρτάται από τις προσδοκίες που δημιουργούμε και πως τις διαχειριζόμαστε μέσα στον χρόνο που αενάως κυλά.
Δίχως να επιθυμώ να μπω σε μία φιλοσοφικού τύπου προσέγγιση, κάποια από τα ποιήματα αναδεικνύον τον ρόλο του χρόνου που περνάει ως του σοφού και υποστηρικτικού φίλου που πανηγυρίζει μαζί μας την εκπλήρωση των προσδοκιών μας και μας παρηγορεί όταν αυτές ματαιώνονται. Σε άλλα πάλι ποιήματα ο χρόνος παρουσιάζεται ως αντίπαλος, ως κινούμενη άμμος που δε μας αφήνει πολλά περιθώρια για να εκπληρώσουμε τις προσδοκίες μας, αυτός που μαζί με την ροή του μας φέρνει ματαιώσεις που αναιρούν και οδηγούν στη λήθη τις προσδοκίες μας.
Άρα, η σχέση μας με τον χρόνο είναι αντιθετική και πολλές φορές αντιφατική. Στα ποιήματα της συλλογής παρουσιάζω τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις αυτής της σχέσης, καθώς και τον σχετικό ρόλο των προσδοκιών και των ματαιώσεων μας, με έναν, θέλω να πιστεύω, ειλικρινή κι ενδιαφέρον τρόπο.
4. Ποιο ήταν το ερέθισμα για να ασχοληθείτε με τη συγγραφή;
Η βαθιά μου ανάγκη για έκφραση συναισθημάτων, ιδεών και σκέψεων.
Πριν 30 χρόνια ακριβώς, όταν ήμουν 18-19 ετών, κι ενώ ακόμη δε γνώριζα τον εαυτό μου και τι ήθελα να κάνω – τότε δεν είχα αγαπήσει αρκετά το πανεπιστήμιο και τη μάθηση – ένιωσα την ανάγκη να με καταλάβω και να αποτυπώσω σε χαρτί τις σκέψεις και τα συναισθήματα που στοίβαζαν μέσα μου.
Μία μέρα λοιπόν, στα 19 μου χρόνια, ήμουν σ’ένα λεωφορείο των ΚΤΕΛ που θα με πήγαινε από την Αθήνα που σπούδαζα στο χωριό μου, το Θεσπρωτικό Πρέβεζας, για τις καλοκαιρινές μου διακοπές. Τότε, μέσα το λεωφορείο, αντίκρυσα κάποια στιγμή το ηλιοβασίλεμα και ο ήλιος έμοιαζε για πρώτη φορά τόσο κοντινός, τόσο μεγάλος, τόσο προκλητικός. Τότε λοιπόν, πλημμυρισμένη από συναισθήματα, έγραψα το πρώτο μου ποίημα που είχε τίτλο το ‘Ζουμερό Πορτοκάλι’ και μιλούσε για το βαθύ, πορφυρό, Αυγουστιάτικο, δικό μου ζουμερό πορτοκάλι, τον ήλιο.
5. Το ποιητικό σας ύφος θέλετε να είναι συγκεκριμένο ή να προσαρμόζεται με βάση τη θεματολογία;
Πολύ καλή αλλά και δύσκολη ερώτηση.
Αφενός, το ποιητικό μου ύφος είναι αρκετά ξεχωριστό, νομίζω. Θεωρώ ότι, όπως όλοι οι δημιουργοί, το έργο μου έχει τη δική του ταυτότητα. Παρά το γεγονός ότι ειδικά η Καβαφική ποίηση με έμαθε πολλά σχετικά με τους διαφορετικούς δρόμους δόμησης του ποιητικού λόγου, η γραφή μου δεν έχει σαφής επιρροές από άλλους ποιητές.
Αφετέρου, ξαναδιαβάζοντας το παλαιότερα μου ποιήματα βλέπω ότι τόσο η γραφή όσο και η θεματολογία μου εξελίσσονται. Εννοώ πως παρατηρώ ότι η γραφή μου στις δεκαετίες του ’90, 2000 και μέχρι το 2010 ήταν αρκετά εσωτερική, μέχρι κι εσωστρεφής. Προσπαθούσα να ισορροπήσω και να μην υπερ-εκτεθώ μέσα από τη γραφή μου. Όμως τα τελευταία 10-15 χρόνια τα ποιήματα μου είναι περισσότερο εξωστρεφή και με μεγαλύτερη ευθύτητα στον λόγο και το μήνυμα τους, νομίζω, και με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση στο πόσο παρουσιάζονται. Βέβαια, αυτά είναι ποιήματα που ακόμη δεν έχουν δημοσιευτεί, οπότε θα χρειαστεί να περιμένω να δω πως θα εισπράξουν οι αναγνώστες αυτές τις αλλαγές στο ύφος της γραφής μου μέσα στον χρόνο.
6. Τι ρόλο έχει πλέον το βιβλίο, στον ψηφιακή μας κόσμο; Πόσο επηρεάζεται από τις εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη;
Μία επίσης πολύ καλή ερώτηση!
Σίγουρα η ψηφιακή εποχή φέρνει προκλήσεις αλλά και νέες ευκαιρίες, εδικά για νέους συγγραφείς. Τίποτα δεν έρχεται δίχως ένα τίμημα, αλλά και τίποτα δεν υπάρχει δίχως κάποιον λόγο και όφελος.
Η τεχνητή νοημοσύνη απασχολεί τον κόσμο της επιστήμης, της τέχνης και της λογοτεχνίας, κυρίως σε σχέση με την αυθεντικότητα της δημιουργίας και την αναγνώριση του νέου ταλαντούχου δημιουργού. Εν συντομία, θα έλεγα ότι ο κίνδυνος μηχανικής, αυτοματοποιημένης δημιουργίας μέσω της τεχνολογίας υπάρχει, αλλά θέλω να πιστεύω ότι τέτοια δημιουργία θα παραμείνει κατώτερη της αυθεντικής ανθρώπινης δημιουργίας στο κομμάτι της σύνδεσης και του συναισθηματικού αποτυπώματος που αφήνει στο κοινό, στον αποδέκτη του έργου. Προς το παρόν, οι συναισθηματικές και αισθητηριακές δυνατότητες της τεχνολογίας παραμένουν κατώτερες του του ατόμου ως ταλαντούχου και μοναδικού δημιουργού κι ελπίζω ότι αυτό θα συνεχίσει να ξεχωρίζει την αυθεντική ατομική δημιουργία από την τεχνολογικά αυτοματοποιημένη παραγωγή έργου.
7. Ποιον ορισμό θα δίνατε στην έννοια της λογοτεχνίας;
Δίχως να θέλω να ορίσω την λογοτεχνία με κάποιον ‘επίσημο’ τρόπο, θα έλεγα ότι λογοτεχνία είναι:
Η γραφή πεζού ή ποιητικού λόγου που πηγάζει από την φαντασία και παρακινείται από τις όποιες συναισθηματικές ανάγκες του συγγραφέα, στοχεύοντας στη διέγερση σκέψεων και συναισθημάτων του αναγνώστη.
8. Γιατί οι Έλληνες διαβάζουν λογοτεχνία λιγότερο από τον μέσο Ευρωπαίο;
Ζώντας 21 χρόνια στην Μεγ Βρετανία έχω εκπλαγεί από το πόσο πολύ οι άνθρωποι, τόσο οι μεγαλύτεροι όσο και τα παιδιά, αγαπούν το διάβασμα. Δε μπορώ να πω με απόλυτη σιγουριά το γιατί στην Ελλάδα διαβάζουμε λογοτεχνία λιγότερο, αλλά σίγουρα ένα μεγάλο κομμάτι ευθύνης έχει το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας.
Στη Μεγ Βρετανία η κόρη μου είχε την ευκαιρία και σε ένα βαθμό τη σχολική υποχρέωση να παίρνει λογοτεχνικά βιβλία στο σπίτι από τη δανειστική βιβλιοθήκη του σχολείου από την ηλικία των 4 ετών. Όλα τα σχολεία στη Μεγ Βρετανία έχουν δανειστικές βιβλιοθήκες και είναι αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαίδευσης των παιδιών το να περνούν χρόνο στην βιβλιοθήκη του σχολείου και να δανείζονται λογοτεχνικά βιβλία που τους αρέσουν. Η κόρη μου αγάπησε τα βιβλία από 4 ετών. Τα παιδιά μας στην Ελλάδα συχνά αρχίζουν να διαβάζουν λογοτεχνία σε πολύ μεγαλύτερη ηλικία και κυρίως εάν τα ίδια οι οι γονείς τους το αποφασίσουν. Επίσης, η γενικότερη έμφαση στην Ελλάδα είναι τόσο πολύ στο διάβασμα για το σχολείο και στα φροντιστήρια που δυστυχώς τα παιδιά μας δεν έχουν την ευκαιρία να βιώσουν τη χαρά, το ταξίδι και τις ‘θεραπευτικές’ ιδιότητες του εξωσχολικού διαβάσματος.
9. Πιστεύετε στη μοίρα ή στην τύχη;
Αν έπρεπε να επιλέξω μεταξύ των δύο, θα έλεγα ότι πιστεύω στη μοίρα πιο πολύ απ’ότι στην τύχη. Όμως πιο πολύ κι από την μοίρα πιστεύω στην ενέργεια, στην δύναμη της δικής μας ατομικής ενέργειας και του αισθήματος που εκπέμπουμε στους άλλους, στο σύμπαν. Νομίζω, αυτό έχω διδαχθεί από τη ζωή μου μέχρι τώρα, ότι δηλαδή σε ένα σημαντικό βαθμό είμαι εγώ που δημιουργώ το παρόν μου και προετοιμάζω το μέλλον μου.
10. Ενας μήνας “καραντίνα”. Ποια είναι τα πέντε βιβλία που θα θέλατε μαζί σας;
Αυτή είναι η δυσκολότερη ερώτηση για μένα – δυσκολεύομαι να έχω αγαπημένους συγγραφείς, αγαπημένους καλλιτέχνες, αγαπημένα τραγούδια κλπ. Διάλεξα λοιπόν 5 από τα βιβλία που αφού τα διάβασα, έμειναν για πολύ ‘μέσα’ μου.
Καβάφης: Άπαντα. Εκδόσεις PARSEC.
Kafka on the Shore του Haruki Μουρακάμι. Εκδόσεις Vintage (Ελληνική Έκδοση:
Ο Κάφκα στην Ακτή, του Χαρούκι Μουρακάμι, Εκδόσεις Ψυχογιός).
Homο Deus: A Brief History of Tomorrow του Yuval-Νoah Harari. Εκδόσεις Harvill Secker (Ελληνική Έκδοση: Ηοmo Deus: Μια Σύντομη Ιστορία του Μέλλοντος. Εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ).
Βολέματα Καταστροφής: 90 Ποιήματα (1949-1999). Nτίνος Χριστιανόπουλος. Εκδόσεις Μπιλιέτο.
Η Δίκη του Φρανς Κάφκα. Εκδόσεις: Κέδρος, Μετάφραση Αλέξ Κοτζιάς.
11. Χρειαζόμαστε περισσότερο ρομαντισμό ή ρεαλισμό στην εποχή μας;
Και τα δύο. Έναν συνδυασμό. Οι άνθρωποι δεν είμαστε άγιοι, άρα χρειαζόμαστε να είμαστε ρεαλιστές για το τι υπάρχει μέσα μας, γύρω μας κι έξω από εμάς. Όμως οι άνθρωποι δεν είμαστε και τέρατα (υπό ‘κανονικές’ συνθήκες, τουλάχιστον) οπότε χρειαζόμαστε την πίστη στο καλό, στο καλύτερο, στην ελπίδα και στην αισιοδοξία.
