Το LastPoint.gr διοργάνωσε μια εξαιρετική εκδήλωση για την πολυσχιδή προσωπικότητα του Ευάγγελου Αβέρωφ στην οποία ανάμεσα σε άλλους σημαντικούς ομιλητές συμμετείχαν ο πρώην πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς, ο Πρόεδρος της Βουλής Κωνσταντίνος Τασούλας και ο Περιφερειάρχης Ηπείρου Αλέξανδρος Καχριμάνης.
Ο δημιουργός του CulturePοint.gr, Κωνσταντίνος Μανίκας, είχε την χαρά και τιμή να μιλήσει για το συγγραφικό έργο του Αβέρωφ, τόσο το πολιτικό – ιστορικό όσο και το λογοτεχνικό.
Δείτε το σχετικό βίντεο ή διαβάστε το κείμενο της ομιλίας που ακολουθεί. Μπορείτε να εγγραφείτε στο κανάλι στο YouTube για να ενημερώνεστε για τα νέα βίντεο.
Καλό βράδυ κι από μένα
Είναι τριπλή η χαρά και η τιμή για τη συμμετοχή μου στη σημερινή εκδήλωση. Πρώτα απ’ όλα, ως συνδιαχειριστής του lastpoint.gr για το γεγονός ότι μετά από μια πορεία σχεδόν 4,5 ετών ακηδεμόνευτης αρθρογραφίας με καθαρό στίγμα, αναλάβαμε αυτή την πρωτοβουλία θέλοντας να αναδείξουμε όλες τις πλευρές μιας τόσο πολυσχιδούς αλλά παραγνωρισμένης προσωπικότητας. Τιμή γιατί ως συγγραφέας και δημιουργός του πολιτιστικού σάιτ culturepoint.gr, μου δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσω συνοπτικά αλλά περιεκτικά το συγγραφικό και κυρίως το λογοτεχνικό του έργο. Και φυσικά τιμή και περηφάνια γιατί με τον Αβέρωφ μοιραζόμαστε τον κοινό τόπο καταγωγής, τα Τρίκαλα.
Η αλήθεια είναι ότι δεν γνώρισα προσωπικά τον Ευάγγελο Αβέρωφ, δεν υπήρξα πολιτικό του τέκνο, ούτε ο πιο συνεπής μελετητής του έργου του. Άλλωστε ηλικιακά θα ήταν αδύνατο. Όμως προσωπικότητες του διαμετρήματος του δεν αποτελούν αρχειακό αντικείμενο και δεν ανήκουν αποκλειστικά στους σύγχρονους τους. Συνιστούν ένα κεφάλαιο που αξίζει, επιβάλλεται, να μελετηθεί από όλες τις γενιές, για να διδαχθούν, αλλά ταυτόχρονα να επικαιροποιήσουν και να αναδείξουν τη σκέψη και το λόγο τους. Με μια απόσταση από τα γεγονότα, με μια πιο ψύχραιμη ματιά ώστε ίσως να αποφύγουν κάποια από τα σφάλματα των μεγαλυτέρων. Αυτή λοιπόν η προσπάθεια μόνο, ένα είδος πολιτικού μνημόσυνου δεν είναι.
Σε μια εποχή που αρκετοί κορυφαίοι πολιτικοί υπήρξαν και λόγιοι, δείχνοντας έμπρακτα το ενδιαφέρον τους για τον πολιτισμό, ο Αβέρωφ άφησε πίσω του ένα πολυπληθές έργο που αγγίζει τα 30 βιβλία. Περίπου τα μισά από αυτά πολιτικού περιεχομένου, τα υπόλοιπα λογοτεχνικά. Ένα έργο που καλύπτει, ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά και εθνικά θέματα. Καταπιάνεται όμως με επιτυχία με τα θεατρικά έργα και το μυθιστόρημα.
Στο δίτομο έργο “Ιστορία Χαμένων Ευκαιριών: Κυπριακό 1956-1963” βρίσκει κανείς μια πληρέστατη εξιστόρηση της εξέλιξης του Κυπριακού, στην πιο κρίσιμη φάση του, όταν ο τερματισμός της βρετανικής αποικιοκρατίας έφερνε την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Ασχολήθηκε με κοινωνικά θέματα όπως το πληθυσμιακό πρόβλημα. Το 1939 με το “Συμβολή εις την έρευνα του πληθυσμιακού προβλήματος της Ελλάδος”, το οποίο βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, περιγράφει τις τότε δημογραφικές δυναμικές της χώρας.
Στα 23 του είχε ήδη κυκλοφορήσει στα Γαλλικά, με πρόλογο του πρώην πρωθυπουργού Εντουάρ Ερριώ, η διδακτορική του διατριβή το Union Douanière Balkanique (Βαλκανική Τελωνειακή Ένωσις), βιβλίο που τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο του Carnegie Institute.
Συνέγραψε το ιστορικό βιβλίο για την αντιστασιακή οργάνωση “Ελευθερία ή Θάνατος” και μια εκτενέστατη ανάλυση του κουτσοβλάχικου θέματος στο “Η πολιτική πλευρά Κουτσοβλάχικου ζητήματος”.
Βιβλία για την οικονομική πολιτική, όπως το “Οικονομία ώρα μηδέν” όπου καταγράφονται τα προβλήματα που είχε αρχίσει να αντιμετωπίζει η ελληνική οικονομία τη δεκαετία του ’80 και φαίνονταν στην ανάγκη των σταθεροποιητικών προγραμμάτων μετά το 1985.
Και φυσικά το πιο γνωστό του πολιτικό έργο, το μνημειώδες πια “Φωτιά και Τσεκούρι – Ελλάς 1946-49 και τα προηγηθέντα”. Πρόκειται για μια καταγραφή της πιο δύσκολης και σκληρής περιόδου της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, γραμμένο μάλιστα σε μια φάση που τα πάθη και οι πληγές δεν είχαν ακόμη κλείσει πλήρως. Έστω κι αν ο ίδιος ο Μάρκος Βαφειάδης το χαρακτήρισε ως αντικειμενικό ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει κι αντιδράσεις. Ο Αβέρωφ προσπαθεί να είναι όσο πιο ψύχραιμος στην αφήγηση μένοντας στα ιστορικά γεγονότα, όσο είναι δυνατό από κάποιον που ιδεολογικά ανήκει στη μια πλευρά. Με αυτά τα δεδομένα σε μεγάλο βαθμό το κατορθώνει.
Ο λόγος στο έργο δεν είναι διχαστικός. Στόχος του είναι η παράθεση στιγμών με μεθοδική συνέπεια κι όχι ο καταλογισμός ευθυνών. Δείχνει να πονά για την πατρίδα και το μαρτύριο που βίωσε, για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας. Είναι προφανής η ενσυναίσθηση του για τον πόνο που προκλήθηκε και στα δύο μέρη. Πρωτοκυκλοφόρησε στα γαλλικά το 1973, όντας κρατούμενος από τη Χούντα στο ΕΑΤ/ΕΣΑ και τιμήθηκε με το χρυσό μετάλλιο της Γαλλικής Ακαδημίας.
Το καθαρά λογοτεχνικό έργο του Ευάγγελου Αβέρωφ δεν υπολείπεται σε όγκο αλλά ούτε και σε αξία του πολιτικού – ιστορικού. Θα μπορούσε κάποιος να συμπυκνώσει το αξιακό πλαίσιο που το διέπει, σε ουμανιστικό και ναρτουραλιστικό.
Στα βιβλία του, Το Μοναστήρι του Αι Νικόλα και Η Αγία Παρασκευή του Μετσόβου, το αγνό θρησκευτικό του συναίσθημα αναβλύζει μέσα από έναν παραστατικό λόγο και μια βιωματική αναπαράσταση. Οι αναφορές του στο Θεό δεν γίνονται με τυπολατρία αλλά με βαθιά ανθρωπιστική στόχευση. Τον κατευθύνει η αγάπη για τον συνάνθρωπο. και η πίστη στο Θεό ως το απαραίτητο μέσο για να εκφραστεί στην ολότητα της. Για να λειτουργήσει λυτρωτικά. Η θρησκεύουσα κοσμοθεωρία του δεν είναι μια πρόσκαιρη εσωτερική άσκηση. Είναι στάση ζωής, είναι μήνυμα εσωτερικής αλλαγής κι αξιακής αναβάπτισης.
Υπάρχουν τα θεατρικά του έργα, όπως η “Επιστροφή στις Μυκήνες”, στο οποίο ο Αβέρωφ παρουσιάζει την επάνοδο του Αγαμέμνονα μετά τον Τρωικό πόλεμο και τη μοίρα που καλείται να αντιμετωπίσει. Ο λογοτεχνικός λόγος γίνεται το όχημα για να λεχθούν ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές διαπιστώσεις. Η επιστροφή των Ελλήνων ηγετών στην κανονικότητα μετά την πτώση της Τροίας, αποτελεί μια μοναδικότητα, μια ιστορική εξαίρεση, με ό,τι κι αν σημαίνει αυτό και για τον τότε πολιτισμό αλλά και για το σήμερα. Σίγουρα πάντως η πολεμική νίκη δεν διασφαλίζει πάντα και την ουσιαστική ειρήνη για μεγάλο διάστημα.
Επίσης το ηθογραφικό “Καρυδιές στην πέτρινη γη”, για το οποίο έγραψε μουσική ο Μάνος Χατζηδάκις, Είναι έντονη η νοσταλγία του συγγραφέα για μια ζωή σε επαφή με τη φύση, για επιστροφή σε παραδοσιακές αξίες, για διαφυγή από το ψευδεπίγραφο μεγαλοαστικό πνεύμα και τον εκμαυλισμό των συνειδήσεων μέσω του χρήματος, για την ανάδειξη των ηθικών στοιχείων του ανθρώπου. Κάποιοι κριτικοί της εποχής, το θεώρησαν υπερβολικά ηθικοπλαστικό, συναισθηματικά φορτισμένο και απόλυτο. Δεν είναι ρεαλιστής, έλεγαν, ή μήπως τελικά είναι; Μήπως διέβλεπε αυτό που ερχόταν; Την επίπλαστη ευμάρεια ενός κόσμου που δεν βασίζεται στην πραγματική παραγωγή πλούτου, ενός κόσμου που αποκόπηκε από τις ρίζες και τη σχέση του με το περιβάλλον.
Και φυσικά η Έκρηξη. Η σύγκρουση του σύγχρονου με το παλιό. Η σύγκρουση των γενεών, των προτεραιοτήτων, των ιδεολογικών πεποιθήσεων. Το κατεστημένο κι ο νόμος απέναντι στην ορμή και την απολυτότητα των νιάτων, που καταλήγουν ακόμη και στη βία για να διεκδικήσουν έναν νέο κόσμο. Κι εδώ, ο λόγος του ζωγραφίζει με έντονα χρώματα και ζωντανές εικόνες τις αντιθέσεις μιας κοινωνίας σε αναζήτηση ισορροπίας. Ανάμεσα στο δεδομένο και το καινούριο, την ηθική και την ανηθικότητα, την υπευθυνότητα και την πρόσκαιρη απόλαυση. Ο Αβέρωφ αγωνιά για την υπόσταση του ατόμου που αλλοιώνεται και ψάχνει τη χρυσή τομή μεταξύ αντίρροπων δυνάμεων.
Ερχόμαστε τα μυθιστορήματα του. Στο “Όταν ξεχνούσαν οι Θεοί” ανιχνεύει τα όρια της ανθρώπινης αντοχής, την ωμότητα και την τραγικότητα του πολέμου με σκηνικό ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία. Όλα τα συναισθηματικά απομεινάρια του 2ου παγκοσμίου πολέμου και της κατοχής δοσμένα μέσα από έναν μύθο που βρίθει αλήθειες. Η σκληρότητα των γεγονότων καταδεικνύει όλα όσα δεν πρέπει να ξεχάσουν οι παλαιότεροι κι όλα όσα πρέπει να διδαχθούν οι νεότεροι για τον ηρωισμό αλλά κυρίως το αποτρόπαιο πρόσωπο του πολέμου.
Κι κλείνουμε με την τριλογία της “Γης”, που περιλαμβάνει τα “Η Φωνή της Γης”, “Γη της Οδύνης” και “Γη Δελφύς”, όλα γραμμένα μέσα σε 4 χρόνια, όσα μεσολάβησαν από την εκλογική ήττα της ΕΡΕ το 1963 μέχρι την επιβολή της δικτατορίας. Εκεί αναπτύσσει μυθιστορηματικά τη ζωή στην Ελλάδα της περιόδου 1939-1960 και αποτυπώνει το δεσμό του με την ελληνική ύπαιθρο.
Το θέµα είναι η επιστροφή στην Ελλάδα ενός επιτυχημένου Έλληνα, γαλλόφωνου ποιητή, του Νικήτα Κωλέτη, ο οποίος επανέρχεται µε την πρόθεση να ξαναφύγει και με έντονα ανθελληνικά συναισθήµατα. Έρχεται όμως σε επαφή µε το θεσσαλικό κάµπο, προκύπτουν κι οι δυσκολίες του πολέµου κι όλα αλλάζουν στο μυαλό του. Παραμένει και μεταπολεμικά βρίσκεται μπροστά στις προκλήσεις μιας νέας εποχής: «διαπιστώνουµε ξαφνικά πως ο τόπος µας γίνεται Ευρώπη πιο γρήγορα απ’ ό,τι ξέραµε ή και περιµέναµε».
Με αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Ο Νικήτας διαθέτει στοιχεία από τον πατέρα του, η Γαλλία, η γεωπονία, η έκταση γης που κατέχουν κι οι δυο. Η γη γίνεται το κεντρικό θέμα. Λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη κατευθύνοντας τις επιλογές του ήρωα. Ένα βασικό στοιχείο διάπλασης της προσωπικότητας του. Αλλάζει μέχρι και τον τρόπο ποιητικής γραφής, και τη θεματολογία που γίνεται πιο εθνοκεντρική.
Δεν ήταν ζαλάδα, αφέντη, είπε. Σου μίλησε. – Ποιος σου μίλησε; Ρώτησε εκείνος έκπληκτος. – Η γης, μιλάει η γης αφέντη. Μα όχι σ όλους. Μιλάει, και χαρά στον που μπορεί να την ακούσει.
Μια φωνή που παίρνει διαφορετικές μορφές κι αποτελεί τελικά μέσο έκφρασης για τον έρωτα, την αγάπη, την ελευθερία, την αυτογνωσία. Ο νατουραλισμός εμφανίζεται κι εδώ με εξίσου μεγάλη ένταση. Το μέσο για την αντίληψη, του από που ερχόμαστε και που θέλουμε να πάμε. Ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ιδανικών, αξιοπρέπειας, τιμής, ελευθερίας, ταπεινότητας.
Για τη μετεμφυλιακή κατάσταση της Ελλάδας αλλά και συγκεκριμένα το κουτσοβλαχικό θέμα, στο οποίο επανέρχεται μυθιστορηματικά, μοιράζει τις ευθύνες σε πολιτικές, σε διεθνείς (για το πώς μας συμπεριφέρθηκαν κάποιες δυνάμεις), χωρίς όμως να ξεχνά και τις ατομικές. Μάχεται με τον ιδεολογικό λόγο του και με αγνό πατριωτικό αίσθημα, ενάντια στη εικόνα της διχόνοιας. “Είµαστε την ίδια ώρα παρθενώνας και κουµάσι, την ίδια ώρα ήλιος χρυσός και µαύρη λάσπη” λέει χαρακτηριστικά και νομίζω ότι με αυτή τη φράση λέει τα πάντα.