Γράφει η Αναστασία Βούλγαρη

Το σύστημα γνώριζε καλά πως αν χτυπούσε δυναμικά τον Θεοδωράκη, θα δημιουργούσε το ντόμινο κατάρρευσης του Έντεχνου Λαϊκού Τραγουδιού. 

Το χτύπημα έπρεπε να είναι αναπάντεχο, παράλογο και βίαιο, ώστε να προκαλέσει σοκ και να μην υπάρξει αντίδραση. 

Έτσι, η δισκογραφική εταιρεία που είχε κυκλοφορήσει τον δίσκο Ανατολή με ερμηνευτή τον Στέλλιο Καζαντζίδη και ερμηνεύτρια τη Χαρούλα Αλεξίου τον αποσύρει από τα δισκοπωλεία της Αθήνας, λίγες εβδομάδες μετά την κυκλοφορία του και δίνει εντολή στους πωλητές της να μην τον δειγματίζουν. 

Γιατί, άραγε, μια εταιρεία να θυσιάσει τα κέρδη της από ένα «προϊόν» που οι πωλήσεις του ξεπερνούν κάθε προσδοκία και να φορτωθεί το κόστος παραγωγής, αν δεν έχει κάποιον υψηλότερο στόχο;  

Κατασκευάζεται η «κρίση» στο ελληνικό τραγούδι

Στην πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο, οι καταξιωμένοι συνθέτες του Έντεχνου Λαϊκού Τραγουδιού (βλ. Μέρος Α’) και ο Θεοδωράκης βρίσκονται σε μία νέα φάση δημιουργίας.  

Συνθέτουν έντεχνα λαϊκά τραγούδια, ορατόρια, καντάτες, συμφωνικά έργα, μουσική για το αρχαίο δράμα, το θέατρο και τον κινηματογράφο. 

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, εμφανίζονται νέοι συνθέτες και στιχουργοί (Ηλίας Ανδριόπουλος, Σταμάτης Κραουνάκης, Δημήτρης Λάγιος, Σταμάτης Σπανουδάκης, Μιχάλης Τερζής και πολλοί άλλοι) 

Η δεκαετία του 1980 εγκαινιάζεται μουσικά με τον δημιουργικό οίστρο των συνθετών και του Θεοδωράκη, αλλά και με την εμφάνιση, και πάλι, νέων συνθετών και στιχουργών (Δημήτρης Παπαδημητρίου, Λένα Πλάτωνος, Δημήτρης Λέκκας κ.ά) 

Τότε ακριβώς, το σύστημα κατασκευάζει την λεγόμενη «κρίση» στο ελληνικό τραγούδι. 

Παράλληλα, ο λαϊκισμός στο τραγούδι προβάλλεται από τις εταιρείες και τα ΜΜΕ ως «γνήσιο λαϊκό τραγούδι». 

Δύο αντίθετοι κόσμοι 

Δεκαετία 1980: Η Ελλάδα γεμίζει με γοργούς ρυθμούς από νυχτερινά κέντρα, όπου το ουίσκι ρέει άφθονο μαζί με τα «καψούρικα» τραγούδια και τα τσιφτετέλια και με ιδεολογικό υπόβαθρο την «τέχνη του περιθωρίου» (Ντέφι). Λαγνεία με το περιθώριο. Το «σκυλάδικο» πλασάρεται ως «έκφραση της εργατικής τάξης» (Ντέφι).

Ως μοντέρνο τραγούδι προωθείται το ξενόφερτο ποπ με τους γλυκανάλατους στίχους και την χλιαρής ποιότητας μουσική. Φαιδρός μιμητισμός της αγγλόφωνης ποπ.

Ο Θεοδωράκης, επιστρέφει το 1974 στην Ελλάδα με τις αποσκευές του γεμάτες παρτιτούρες με νέα έργα, λόγια και λαϊκά. Συνεχίζει τη σύνθεση νέων έργων με την ίδια ορμή. 

Το 1980 βρίσκεται σ’ ένα νέο οίστρο δημιουργίας παρόμοιο με εκείνον της περιόδου 1960-1974. 

Μέχρι το 2002 θα συνθέτει έντεχνα λαϊκά τραγούδια, ραψωδίες, ορατόρια, χορωδιακή μουσική,  θρησκευτική χορωδιακή μουσική, επτά συμφωνικά έργα, πέντε όπερες,  μουσική για μπαλέτο, μουσική για το θέατρο, μουσική για αρχαίο δράμα κ.ά. 

Ακόμη, συνθέτει τη μουσική για την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης. Στο έργο εντάσσει σε λόγια μεταγραφή το τραγούδι «Τον Παύλο και τον Νικολιό» από Το τραγούδι του νεκρού αδελφού. 

Το 2008 θα συνθέσει τον κύκλο τραγουδιών Οδύσσεια και το 2009 την τελευταία του ραψωδία. 

Ιδιαίτερα ξεχωριστή είναι η περίοδος του «λυρικού βίου» (Θεοδωράκης) με κύκλους τραγουδιών που μιλούν για τον εξιδανικευμένο απολλώνιο έρωτα, που σμίγει με το διονυσιακό πάθος μέσα στο τοπίο της ελληνικής φύσης. (1986-1996)

Έχει προηγηθεί η στροφή του Θεοδωράκη στη λόγια μουσική. Θα κορυφωθεί με τις λυρικές τραγωδίες (όπερες) Μήδεια, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Λυσιστράτη. 

Ο Θεοδωράκης βιώνει έναν νέο αποκλεισμό της μουσικής του, αυτή τη φορά από τις δισκογραφικές εταιρείες, που αρνούνται να εκδώσουν τα έργα του. 

Μετά το κλείσιμο της εταιρείας του Χατζιδάκι «Σείριος», ο Θεοδωράκης αναγκάζεται να ηχογραφεί τα έργα του στο εξωτερικό. 

Δυστυχώς, στον κύκλο του αποκλεισμού του συνθέτη προστίθενται τώρα και οι ίδιοι οι τραγουδιστές και οι τραγουδίστριες. 

Οι περισσότεροι εξ αυτών δεν τραγούδησαν ποτέ στις συναυλίες τους τα τραγούδια που είχαν τραγουδήσει σε πρώτη εκτέλεση στους δίσκους. Έτσι «θάφτηκαν» συστηματικά 23 κύκλοι τραγουδιών την περίοδο 1980-2000. 

Στο πλευρό του συνθέτη μένουν η Μαρία Φαραντούρη και ο Πέτρος Πανδής. Κανένας άλλος. 

Παράλληλα, το εγχώριο μουσικό κατεστημένο της λόγιας μουσικής «έθαβε» όλο το συμφωνικό έργο και τις όπερες του συνθέτη. 

Εξαίρεση το Μέγαρο Μουσικής την περίοδο του Χρήστου Λαμπράκη. Μετά την αποδημία του αείμνηστου Χ. Λαμπράκη, το Μέγαρο έκλεισε ερμητικά τις πόρτες του στο λόγιο έργο του συνθέτη.  

Ο Θεοδωράκης στρέφεται στο εξωτερικό. Οι μεγάλες αίθουσες της Ευρώπης, αργότερα και των ΗΠΑ (1994)  υποδέχονται εκ νέου τον Θεοδωράκη. Θριαμβευτικές συναυλίες και κονσέρτα με το κοινό να χειροκροτεί επί τριάντα λεπτά. 

Οι ποιητές μας, ακόμη και οι τραγικοί, τραγουδιούνται στην ελληνική γλώσσα στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη αλλά και στη Ρωσία.  

Σε αντίθεση με τον ελληνικό λαό, ο οποίος είχε στερηθεί βιαίως το βασικό του δικαίωμα, και μάλιστα συνταγματικά κατοχυρωμένο, της επικοινωνίας με τα έργα τέχνης, οι λαοί ολόκληρης της ευρωπαϊκής ηπείρου απολάμβαναν το έργο του συνθέτη, λαϊκό και λόγιο. 

Βεβαίως, οι διώξεις δεν στρέφονταν μόνο κατά του Θεοδωράκη, αλλά γενικά κατά των συνθετών του ΕΛΤ. 

 Όταν φύγει από τη ζωή ο Μάνος Χατζιδάκις (1994) ο κλοιός γύρω από το ΕΛΤ θα σφίξει ασφυκτικά. Ο Μίκης χάνει έναν πολύτιμο φίλο και συναγωνιστή στις μάχες για την υπεράσπιση του λαϊκού μας πολιτισμού. 

Εθνική Λυρική Σκηνή vs Μετροπόλιταν Όπερα 

Νέα Υόρκη 2002. Μετροπόλιταν Όπερα. Παρουσίαση του Μπαλέτου Ζορμπάς με τη συμφωνική ορχήστρα και χορωδία του Μόντρεαλ. Διεύθυνση ορχήστρας Σαρλ Ντιτουά. 

Το έργο κυκλοφορεί σε CD με τους ίδιους συντελεστές και τη συμμετοχή της ορχήστρας «Φιλαρμόνια» του Λονδίνου, το 2003. 

Το Μπαλέτο Ζορμπάς επιλέγεται από τους μουσικοκριτικούς της εφημερίδας The New York Times μεταξύ των είκοσι καλυτέρων συμφωνικών έργων εκείνης της χρονιάς.  

Εθνική Λυρική Σκηνή, Δεκέμβριος 2006. Με πρωτοβουλία του τότε καλλιτεχνικού διευθυντή της ακυρώνονται 32 παραστάσεις του Μπαλέτου Ζορμπάς. 25 στη Γερμανία και 7 στην Πολωνία. 

Η Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης» δημοσιεύει στον Ριζοσπάστη ανακοίνωση/ καταγγελία. 

Οι μουσικοί της Λυρικής σε ένδειξη διαμαρτυρίας κηρύσσουν απεργία. 

Ο διευθυντής απαντά ότι δεν προτίθεται να ασχοληθεί με «τουριστικά έργα» του τύπου «συρτάκι και τζατζίκι».   

Επίλογος

Χάλκινο το τραγούδι μας στο στόμα/ τίποτε δεν το φίμωσε ακόμα λέει το τραγούδι του Μίκη στον δίσκο του Ασίκικο Πουλάκη.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, νέοι συνθέτες προστέθηκαν στον κορμό του Έντεχνου Λαϊκού Τραγουδιού. 

Το ΕΛΤ επέζησε και συνέχισε τη δημιουργική του πορεία. 

Μια πραγματική νίκη. Μια νίκη του Θεοδωράκη χωρίς τον Θεοδωράκη. 

Συνθέτες, ποιητές και στιχουργοί προστίθενται διαρκώς στο ΕΛΤ.  

Το γεγονός ότι σήμερα κυριαρχούν τα ξενόφερτα και τα λαϊκίστικα τραγούδια, δεν αφαιρεί τίποτα από την αξία των έργων και τη σύνδεσή τους με τα ωριμότερα στοιχεία της ελληνικής κοινωνίας. Το ίδιο συμβαίνει και με το έργο του Θεοδωράκη, που παλεύει κι αυτό στο πλευρό τους. 

Άλλωστε, ο Θεοδωράκης μάς το είχε πει πριν από πολλά χρόνια: «Στο τέλος των εποχών θα επιζήσουν μόνο όσοι λαοί διατηρούν ρίζες στη γη τους, στην μνήμη τους, στον συλλογικό πολιτισμό τους. Όλοι οι άλλοι θα γίνουν μέτοικοι στην υπηρεσία του λαού- άρχοντα, αναμασώντας τα πάσης φύσεως υποπροϊόντα και πρότυπά του». («Πού να βρω την ψυχή μου…», τ. «Τέχνες & Πολιτισμός»,  Ιανός, σ. 88)

Αλλά μας είπε κι αυτό: «Στην ουσία, παλεύοντας για ένα ενεργητικό πολιτιστικό γίγνεσθαι με πρωταγωνιστή τον λαό, αγγίζαμε τα θεμέλια του ταξικού διαχωρισμού, συγκεντρώνοντας τις προϋποθέσεις για την οριστική ανατροπή του, που θα σήμαινε ταυτόχρονα την οριστική απελευθέρωση του λαού». (Μ. Θεοδωράκης, Διάλογοι στο λυκόφως, Ιανός, 2016, σ. 489)

(Αναλυτικά και για τα δύο μέρη του άρθρου: Αναστασία Βούλγαρη «Το έντεχνο λαϊκό τραγούδι από τη χούντα ως σήμερα» στο Μίκης Θεοδωράκης Ταξίδι στον ωκεανό της Μουσικής και της Ιστορίας, Ιανός, 2021. Το κεφάλαιο προστέθηκε στο βιβλίο κατόπιν επιθυμίας του Μίκη Θεοδωράκη). 

Τέλος