Γράφει ο Δημήτρης Τσουκνιδής

Τα γενικά χαρακτηριστικά

Το μυθιστόρημα της Έλενας Χατζηαλεξάνδρου δίνει εξαρχής την αυθεντική αίσθηση πως εγκαινιάζει με μια σύγχρονη ματιά το ιδιαίτερο είδος του ιστορικού αστυνομικού μυθιστορήματος.  Το συγκεκριμένο είδος συνδυάζει την κλασική πλοκή του αστυνομικού (“ποιος είναι ο δολοφόνος;”) με έναν ιστορικό καμβά, ο οποίος, στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι ο  Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. 

Έχοντας ο ίδιος διδάξει Ιστορία, αναγνώρισα αυθωρεί πως η συγγραφέας έχει αφιερώσει ουσιαστικό χρόνο σε επισταμένη έρευνα των ιστορικών πεπραγμένων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς σημαντικά ιστορικά γεγονότα εντάσσονται οργανικά στη δομή του μυθιστορήματος, εμπλουτίζοντας την αφήγηση με πραγματικά δεδομένα.

Η πλοκή

Στην επιφάνεια του μυθιστορήματος, η Νάντια Βεντούρη (τελειόφοιτη εγκληματολόγος) προσπαθεί να ανακαλύψει σήμερα (2023) ποιος είναι ο πραγματικός δολοφόνος του σημαντικού επιχειρηματία Πωλ Σιδέρη (η δολοφονία του συντελέστηκε το 2004), αλλά σύντομα βρίσκεται να κυνηγά έναν χαμένο πίνακα του Ντεγκρά, ο οποίος φαίνεται να έχει αλλάξει πάρα πολλά χέρια από το 1945 έως το 2023 (το “γιατί” θα το ανακαλύψει μόνος του ο αναγνώστης). 

Ο ρυθμός της πλοκής δεν είναι αργός ή γρήγορος, αλλά είναι ακριβώς ο ρυθμός που συνάδει με το είδος της λογοτεχνίας που παρήγαγε η συγγραφέας: ισορροπημένα πολυκύμαντος. Αυτό σημαίνει πως σε άλλα σημεία υπάρχει έντονη δράση (όταν η ηρωίδα Νάντια Βεντούρη κινδυνεύει) και σε άλλα σημεία κυριαρχεί η ουσιαστική βραδύτητα (όταν μέσα από τη ζωή του Λέοντα Δουλγέρη ερχόμαστε σε επαφή με τη χιτλερική λεηλασία). 

Παράλληλα, η πλοκή του “τελευταίου στοιχείου”, εκτός του πολυκύμαντου ρυθμού, χαρακτηρίζεται και από χρονική συνθετότητα, καθώς κινούμαστε σε δύο χρονικά επίπεδα (παρελθόν – παρόν), αλλά σε αρκετές διαφορετικες χρονικές περιόδους  (1922 – 1945 – 1970,  2004, 2023), γεγονός που προσφέρει αναζωογονητικές εναλλαγές σκηνικού, χαρακτήρων, δράσης και κοινωνικοπολιτικών γεγονότων. 

Οι χαρακτήρες

Στους κύριους χαρακτήρες συγκαταλέγονται δύο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες: ο Λέων Δουλγέρης – ο οποίος οδηγεί τα ηνία της αφήγησης  από το 1922 μέχρι το 1970 – και η Νάντια Βεντούρη, η οποία κυριαρχεί στη σύγχρονη δράση του 2023. Αναντίρρητα πρόκειται για δύο αντίθετους χαρακτήρες με ιδεολογικές αποκλίσεις και διαφορετικά κίνητρα δράσης.  

Ο πρώτος, ως γιος προσφυγικής οικογένειας, ξεριζώνεται από τη Σμύρνη το 1922 και προσπαθεί να ριζώσει σε μια Θεσσαλονίκη που βράζει μέσα στο ιδεολογικό, πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό καζάνι του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου,  αλλά καταλήγει ένα καλογυαλισμένο γρανάζι της μηχανής του τρίτου Ράιχ. Το μίσος που φώλιασε στην ψυχή του, μετά από ένα δραματικό γεγονός που τον στιγμάτισε, τον οδηγεί σε ανηθικότητες και παρανομίες, ενώ η μοίρα τον τιμωρεί και τον ειρωνεύεται καθόλη τη διάρκεια της ζωής του. 

Η δεύτερη  ηρωίδα είναι μια ρομαντική και ιδεολόγος τελειόφοιτη εγκληματολογίας με πείσμα να αποδείξει – κυρίως στον πατέρα της, στον εαυτό της και στους εργοδότες της (που μάλλον, ψυχαναλυτικά, λειτουργούν ως προβολές του πατέρας της) – πως αξίζει να την υπολογίζουν και να την εμπιστεύονται. Προσπαθώντας να αποκτήσει μια δική της ταυτότητα, ψάχνει πολύ πιο βαθιά από όσο  ορίζει το πρωτόκολλο, έχοντας συντροφιά της έναν εφηβικό αυθορμητισμό και μια παιδική άγνοια κινδύνου. Και φυσικά όταν ο έρωτας τής χτυπά την πόρτα, εκείνη του ανοίγει με δισταγμό…   

Ίσως το μόνο κοινό στοιχείο που μοιράζεται η Νάντια και ο Λέοντας είναι οι αξίες τους περί αισθητικής και η αγάπη προς την τέχνη. Ωστόσο, οι αισθητικές αξίες του Δουλγέρη αλλοιώνονται από τη δηλητηριασμένη με ναζιστικό δηλητήριο προσωπικότητά του,  ενώ η ρομαντική καλαισθησία της Νάντιας την οδηγεί σε μεγάλες και ευεργετικές για την πλοκή αποκαλύψεις.  

Οι δευτερεύοντες χαρακτήρες πλαισιώνουν τους πρωταγωνιστές με αποτελεσματικότητα. Εβραίοι, άλλες φορές έντιμοι και άλλες φορές ανήθικοι, κινούνται περιφερειακά του Δουλγέρη, φανερώνοντας πως κανένας λαός δεν είναι απόλυτα τίμιος ή απόλυτα ανήθικος, ενώ Γερμανοί των SS γίνονται η νέα οικογένειά του, αλλοτριώνοντάς τον με τον ολοκληρωτικό τρόπο σκέψης και δράσης τους (και φυσικά με το χρήμα και τη δόξα).  Από την άλλη, η Νάντια συναναστρέφεται ανθρώπους των υψηλών οικονομικών και κοινωνικών κύκλων (επιχειρηματίες, ζωγράφους), οι οποίοι φανερώνουν περίτρανα πως ό, τι λάμπει δεν είναι χρυσός. 

Τα ευρύτερα μηνύματα 

Σε βαθύτερο επίπεδο, πέρα από το ερώτημα “ποιος είναι ο δολοφόνος του Σιδέρη;”, η Έλενα Χατζηαλεξάνδρου έθιξε αρκετά σημαντικά ζητήματα.  Ζητήματα ηθικά (όπως οι ηθικές αποχρώσεις του Δουλγέρη που σκοτώνει, αλλά ταυτόχρονα αγαπά τους Εβραίους), ζητήματα κοινωνικά (όπως ο ρατσισμός και ο ολοκληρωτισμός που λειτούργησαν ως βάση της ιδεολογίας του Χίτλερ) και ζητήματα ιστορικά και οικονομικά (όπως η δημιουργία μιας σύγχρονης οικονομικής ελίτ με συστατικά γερμανικού πλιάτσικου). 

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του “τελευταίου στοιχείου” συγκαταλέγεται η δαιμονιώδης σύνθεση μυστηρίου και Ιστορίας, η οποία συμπληρώνεται από ανατρεπτικές πλαστοπροσωπίες που αφήνουν τον αναγνώστη άφωνο, ενώ οι ανατροπές της πλοκής, τα πάθη και τα μυστικά των ηρώων αποτελούν  συνεχή μοτίβα της αφήγησης. 

Τελικό συμπέρασμα

Με βάση όλα τα παραπάνω δεδομένα (γενικά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πλοκή, χαρακτήρες, μηνύματα) θεωρώ πως το “Τελευταίο στοιχείο” της Έλενας Χατζηαλεξάνδρου (εκδόσεις Αρμός) είναι το επόμενο βιβλίο που πρέπει να διαβάσει ένας ευφυής και καλλιεργημένος αναγνώστης. Άλλωστε ποιος δεν θα ‘θελε να ανατριχιάσει με τον κυνισμό του Λέοντα και να γοητευτεί από τον ρομαντισμό της Νάντιας; 

Καλή σας ανάγνωση, 

Δημήτρης Τσουκνιδής*

*Ο Δημήτρης Τσουκνιδής είναι φιλόσοφος, ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας του βιβλίου “Η ψυχίατρος με την Έκτη Αίσθηση”.