Ο συγγραφέας Διονύσης Καλαμβρέζος απαντά στις 10 +1 Ερωτήσεις που του θέτει ο Κωνσταντίνος Μανίκας, με αφορμή την κυκλοφορία του νέου του μυθιστορήματος “Εικονικός εφιάλτης” από τις εκδόσεις Παπαζήση.
- Κυκλοφόρησε το νέο σας μυθιστόρημα “Εικονικός εφιάλτης”. Τι πραγματεύεται και γιατί επιλέξατε τον συγκεκριμένο τίτλο;
Ο ‘’Εικονικός εφιάλτης’’ διαδραματίζεται στο κοντινό μέλλον, στη Νέα Υόρκη, σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούν η τεχνητή νοημοσύνη, η ψηφιοποίηση, οι κυβερνοεπιθέσεις και η μετανάστευση. Μετά τις μεγάλες πανδημίες, τις συγκρούσεις στην Ανατολική Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή, τις ενεργειακές κρίσεις και τις τρομοκρατικές επιθέσεις, έχει εγκαθιδρυθεί στις ΗΠΑ, η αποξκηθείσα νέα εποχή ασφάλειας, τάξης, ευημερίας και ανάπτυξης για όλους. Εν τούτοις, μετά από λίγο άγνωστοι δημιουργούν έναν εικονικό τόπο, στον οποίο παρασύρουν τους χρήστες του διαδικτύου, μεταφέροντάς τους σε απροσδιόριστα εικονικά περιβάλλοντα και αφήνουν να εννοηθεί ότι η κυβέρνηση έχει δημιουργήσει συνθήκες χειραγώγησης και διαστρέβλωσης της αντίληψης, εξ ού και ο τίτλος της ιστορίας, προκειμένου να αποκρύψει την πραγματική κατάσταση του κόσμου. Στις εξελίξεις και στις ακούσιες εικονικές περιπλανήσεις εμπλέκονται στελέχη κρατικών υπηρεσιών, ερευνητές, αντικυβερνητικοί ακτιβιστές, φαινομενικά απλοί άνθρωποι, καθώς και μια μυστηριώδης νεαρή γυναίκα. Η μυστηριώδης αυτή γυναίκα μέσα από δαιδαλώδεις διαδρομές και περιπλανήσεις, συχνά ακούσια και ανεξέλεγκτα, θα επιδιώξει να ανασυστήσει μια κυψέλη η αναδημιουργία της οποίας είναι απαραίτητη για την αποκάλυψη της αλήθειας.
- Σκιαγραφήστε μας τους βασικούς χαρακτήρες του βιβλίου. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους, τα κίνητρα τους;
Όπως γενικά στη ζωή και στην Ιστορία, εμφανίζονται διάφοροι χαρακτήρες στο βιβλίο. Άνθρωποι καλών προθέσεων που επιθυμούν να τηρούν τους κοινωνικούς και επαγγελματικούς κανόνες και να μη βλάπτουν τους άλλους. Άνθρωποι κονφορμιστές και ιδιοτελείς που φοβούνται μη χάσουν τα προνόμια και τα ωφελήματά τους και που αποστρέφουν το βλέμμα από οτιδήποτε θα έθετε σε κίνδυνο την κατάστασή τους, αδιαφορώντας για τους άλλους. Άτομα που είναι όργανα μιας ολοκληρωτικής εξουσίας, άλλοτε διαπνεόμενα από στυγνό και κυνικό ορθολογισμό, άλλοτε από ψυχοπαθολογικά συμπλέγματα, που είναι έτοιμα να διαπράξουν κάθε πράξη βίας, χειραγώγησης και εκμετάλλευσης. Άλλοι χαρακτήρες διατηρούν ισχυρές πεποιθήσεις, νοσταλγία και αόριστη μνήμη από έναν καλύτερο κόσμο, τον οποίο προσπαθούν να αναβιώσουν παρά το τίμημα που θα καταβάλουν. Υπάρχουν ορισμένοι χαρακτήρες στο μεταίχμιο, των οποίων η απόφαση να πάνε με την άλλη πλευρά θα αλλάξει τις ισορροπίες. Τέλος ένας χαρακτήρας, αποκτά μεσσιανικά στοιχεία και γίνεται κάτι σαν καταλύτης και σύμβολο της προσπάθειας να ανατραπεί αυτό που αποκαλείται στο βιβλίο εικονικός εφιάλτης.
- Τι θεωρείτε ότι θα αποκομίσει, ως απόσταγμα, ο αναγνώστης;
Μετά από κρίσεις, δυσαρέσκεια και απογοήτευση δεν αναδεικνύεται πάντα δημιουργικότητα και ελπίδα, προσπάθεια να ξαναχτιστεί ό,τι έχει καταστραφεί σε υλικό και πνευματικό επίπεδο, αλλά εγκαθιδρύονται, ορισμένες φορές, οι χειρότερες και πιο ύπουλες δυνάμεις ολοκληρωτισμού και χειραγώγησης, όπως συμβαίνει στην ιστορία του βιβλίου. Πάντα όμως θα υπάρχουν τα άτομα και οι ομάδες που θα επιδιώκουν να δημιουργήσουν ξανά ισορροπία και αρμονία στον κόσμο, έστω και εκκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες, έστω χωρίς να έχουν το ίδιο κοινό όραμα, έστω κι αν φαίνεται ότι συμμετέχουν σε κάποια προσπάθεια που καταλήγει να είναι κοινή, από τύχη. Η συνέργεια αυτών των ανθρώπων, έστω κι αν η πραγματική δύναμη και απήχησή τους φαίνεται αρχικά μηδαμινή, η συνάθροιση πολλών δεξιοτήτων, ταλέντων, συναισθημάτων, αλληλεγγύης, πεποίθησης, επιμονής και θάρρους μπορεί να ανατρέψει φαινομενικά πολύ υπέρτερες δυνάμεις, καθώς, όπως έχει επιγραμματικά τονίσει η Άτγουντ, και οι τυραννίες είναι εύθραυστες.
- Διαβλέπετε ένα δυστοπικό μέλλον με ακόμη πιο έντονα υπαρξιακά αδιέξοδα για τον άνθρωπο; Και ποιο ρόλο θα έχει η τεχνολογία σε αυτό το νέο περιβάλλον;
Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία υπήρξαν περίοδοι ανάπτυξης, ειρήνης, ελπίδας, δημιουργικότητας και ευημερίας, σχετικά πεφωτισμένης εξουσίας και περίοδοι συνεχών πολέμων, καταστροφών, παρακμής, πανδημιών, δεισιδαιμονίας, ολοκληρωτικών εξουσιών και φόβου. Ενδεχόμενες δυστοπίες και φόβοι υπαρξιακών αδιεξόδων απασχολούσαν πάντα τους ανθρώπους, ιδιαίτερα όταν δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν εγκαίρως τα κατάλληλα ερμηνευτικά εργαλεία, είτε τις αποτελεσματικές απαντήσεις στις κατά καιρούς νέες προκλήσεις και κρίσεις που αναδύονταν είτε ήταν γεωπολιτικές, οικονομικές, κλιματικές, ενεργειακές ή τεχνολογικές. Οι νέες τεχνολογίες όλων των εποχών έπαιξαν καθοριστικό ρόλο , τόσο για το καλό, όσο και για το κακό. Εδώ και αρκετά χρόνια σπουδαίοι συγγραφείς φαντασίας και σκηνοθέτες, με ορισμένα αριστουργηματικά έργα (μυθιστορήματα, διηγήματα, φιλμ) που θεωρούνται πια κλασσικά, θίγουν σημαντικά θέματα σχετικά με τον μεγαλύτερο χώρο που θα διεκδικήσει στη ζωή μας η τεχνητή νοημοσύνη. Το ζήτημα είναι ανοικτό και η κατεύθυνση που μπορούν να πάρουν τα πράγματα δεν μπορεί να μας είναι γνωστή. Όμως είμαστε υποψιασμένοι για τους κινδύνους, ιδίως δε την επικράτηση ενός συνδυασμού περιβάλλοντος/ κανόνων τεχνητής νοημοσύνης, αδιαφορίας για την μακροπρόθεσμη πορεία των κοινωνιών μας και ενός ολοκληρωτικού (ή οιονεί ολοκληρωτικού) σχεδίου εξουσίας.
- Ποιο ήταν το ερέθισμα για να ασχοληθείτε με τη συγγραφή;
Από πολύ μικρή ηλικία ήμουν φανατικός αναγνώστης. Άρχισα να γράφω διηγήματα στα δεκαπέντε-δεκαέξι, όταν κάποια στιγμή μου φάνηκε ότι μια ιστορία που είχα διαβάσει θα μπορούσε να έχει διαφορετική, πιο περιπετειώδη πλοκή. Τότε ανακάλυψα ότι μια ιστορία μπορούσε να ξεκινά με πολύ διαφορετικούς τρόπους, δηλαδή ανάγνωση μιας άλλης ιστορίας, άκουσμα μιας φράσης, ένα δάκρυ στο μάγουλο μιας φίλης, η έξοδος από μια θεατρική παράσταση, ειδήσεις στο ραδιόφωνο για κάποιο πόλεμο ή καταστροφή κλπ. που ενεργοποιούσαν την ισχυρή διάθεση του συγγραφέα να δημιουργήσει μια νέα ιστορία, της οποίας το τελικό περίγραμμα και κατάληξη του ήταν ακόμα άγνωστο και τη ‘’ζούσε’’ μέχρι την τελική αποτύπωσή της. Για να χρησιμοποιήσω ορισμένα κλισέ, το γράψιμο (όπως και κάθε μορφή δημιουργικότητας) έχει απελευθερωτικό χαρακτήρα και μετατρέπει τον συγγραφέα σε έναν ισχυρό δέκτη (έμπνευσης) και πομπό (δημιουργό ιστοριών). Άλλα ερεθίσματα, πέρα από τα γενικά θέματα που αφορούν κάθε συγγραφέα, δηλαδή συνεχή ερωτήματα για την ανθρώπινη κατάσταση και την ανθρώπινη μοίρα, είναι η επιδίωξη να αποτυπώσω σε λογοτεχνικές ιστορίες τους κινδύνους από τις νέες τεχνολογίες και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, την προσπάθεια των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν την αδικία, τη χειραγώγηση και το κακό, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε όχι, την προσπάθεια να αλλάξουν τη μοίρα τους, τον συμβιβασμό, την προδοσία αλλά και την επανάσταση, τη δειλία, την υποταγή αλλά και το θάρρος, την αδιαφορία αλλά και την αλληλεγγύη και αυτοθυσία, την άγνοια αλλά και την αναλαμπή της γνώσης κλπ.
- Τι αποτελεί λογοτεχνία, για εσάς;
Μου θυμίζετε τις προσπάθειες των καθηγητών μας στο γυμνάσιο να μας κάνουν να κατανοήσουμε τι είναι λογοτεχνία, έναντι άλλων ειδών του λόγου/γραφής και πως θα τη διαχωρίζαμε, αφενός από άλλες συναφείς παλαιότερες κατηγοριοποιήσεις/ είδη λόγου που είχαν διαμορφωθεί από την (αριστοτέλεια) Αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση και τον Κλασικισμό, αφετέρου από την ‘’παραλογοτεχνία’’ (όπως θεωρούνταν εκείνη την εποχή τα αστυνομικά ή τα έργα φαντασίας κλπ.) όχι πάντα εύκολες που δεν κατέληγαν με σαφήνεια σε ασφαλή και αδιάσειστα συμπεράσματα. Όταν ξεκίνησα να γράφω, μάλλον ήμουν πλησιέστερα στην πρόσληψη της λογοτεχνίας ως ειδικής έκφρασης του συγγραφέα, όπως αυτή τονίστηκε από τον 18ο αιώνα υπό την επίδραση του ρομαντισμού, δηλαδή της δημιουργίας από τον συγγραφέα της δικής του πραγματικότητας, μέσα από ένα έργο που έπρεπε να έχει φαντασία, δημιουργικότητα και πρωτοτυπία, αλλά να τηρεί τους ‘’λογοτεχνικούς’’ κανόνες, χωρίς όμως να έχω απαλλαγεί από την κλασικιστική κληρονομιά, αφού μόνο η ‘’κλασσική’’ γραφή απέφευγε τη χρονική αποδόμηση. Σήμερα θα επέλεγα μια ακόμα περισσότερο συνδυαστική προσέγγιση βάσει της οποίας, λογοτεχνία εν τέλει είναι ένα δυναμικό, μεταβαλλόμενο φαινόμενο του ανθρώπινου λόγου, εξαρτημένη από ιστορικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, που έχει τόσο στοιχεία μυθοπλαστικής αφήγησης, ειδικής χρήσης της γλώσσας, κάποια εγγενή αισθητική αξία και ‘’λογοτεχνικότητα’’, για κάποια τουλάχιστον περίοδο και κάποια κοινότητα αναγνωστών, κάποια στοιχεία μίμησης της τρέχουσας, καθώς και της επερχόμενης πραγματικότητας (για να συμπεριληφθούν τα έργα φαντασίας), αλλά και ειδικής πρόσληψής της, επεξεργασίας και έκφρασης του συγγραφέα που επιδιώκει να ενσωματώσει στο έργο του καθολικές αξίες για την ανθρώπινη κατάσταση που θα υπερβαίνουν τη στενή εποχή του.
- Τι ρόλο έχει πλέον το βιβλίο, στην ψηφιακή εποχή μας;
Πολλοί γνωστοί μου αναγνώστες προτιμούν να διαβάζουν όχι μόνο άρθρα, αλλά και ολόκληρα βιβλία από το τάμπλετ, επίσης γνωστοί μου συγγραφείς, ιδίως στην Αμερική, προτιμούν να εκδίδουν τα βιβλία τους σε πλατφόρμες όπως η Amazon. Η ψηφιοποίηση, η ταχύτητα, η ευχερής αρχειοθέτηση και αναζήτηση, η εξοικονόμηση χώρου κλπ. συντείνουν σε σκέψεις για κατίσχυση του ψηφιακού βιβλίου στο μέλλον. Επίσης σε κάποιο βαθμό μπορεί να λεχθεί ότι διευκολύνουν μια κατηγορία ανθρώπων να έρθουν ευκολότερα σε επαφή με το (ψηφιακό) βιβλίο. Εν τούτοις, είναι τόσο μοναδικό το αποτύπωμα του ‘’έντυπου’’ (με οποιοδήποτε τρόπο) βιβλίου στην ανθρώπινη ιστορία και πολιτισμό, που δεν θεωρώ δυνατή την εξαφάνισή του ή έστω τη δραστική μείωσή του, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον.
- Γιατί οι Έλληνες, παρά την πλούσια λογοτεχνική ιστορία τους, είναι από τους λαούς που διαβάζουν λιγότερο;
Νομίζω ότι οι αιτίες είναι πολλές. Θα υπογράμμιζα ως ιδιαίτερα σημαντική την τροπή που έχει πάρει η εκπαιδευτική διαδικασία στη χώρα μας. Επίσης, τη μη ευρύτερη εμπέδωση της αντίληψης ότι το διάβασμα δημιουργεί γενικότερη καλλιέργεια και ενσυναίσθηση, η οποία αποτελεί σημαντική δεξιότητα τόσο για πληρέστερη κατανόηση του κόσμου, όσο και την ενίσχυση και εμπλουτισμό της προσωπικότητας του αναγνώστη που είναι χρήσιμη σε όλες τις πτυχές της ζωής του, ότι βελτιώνει τις γνώσεις και τη νοημοσύνη, αλλά και την κριτική του σκέψη και μνήμη. Όπως έχει λεχθεί εύστοχα, οι νεαρότεροι αναγνώστες έρχονται σε επαφή με χαρακτήρες των βιβλίων που προέρχονται από ποικίλα περιβάλλοντα και αντιπροσωπεύουν διάφορες φυλές, οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις, κουλτούρες, ομάδες κλπ. πριν τους συναντήσουν στην πραγματική ζωή. Η εκπαιδευτική διαδικασία είναι ασφαλώς κρίσιμη, αλλά πιο καθοριστικό είναι το ευρύτερο πλαίσιο νόμων, κανόνων, επιδιώξεων, συνηθειών και τάσεων, που διαμορφώνει τον τρόπο που αυτή υλοποιείται, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τη λογοτεχνία. Άρα η ευθύνη είναι ευρύτερη και σε ένα βαθμό μας αφορά όλους, ιδίως Πολιτεία και οικογένεια. Αρκεί εδώ να αναφέρω ότι σε ένα μέσο σχολείο στη Δυτική Ευρώπη (γυμνάσιο-λύκειο) ο μαθητής είναι υποχρεωμένος να διαβάσει ετησίως στο μάθημα της γλώσσας περί τα 15 λογοτεχνικά βιβλία, ενώ η μελέτη ακόμα 10-15 θα του δώσει υψηλότερο τελικό βαθμό, έστω κι αν τα βασικά του μαθήματα είναι μαθηματικά και φυσική. Ως δεύτερη σημαντική αιτία, αλλά συνδεόμενη με την πρώτη, θεωρώ την εσφαλμένη πεποίθηση πολλών ότι μπορούν να αποκομίσουν αντίστοιχη εμπειρία, γνώση και κάποια καλλιέργεια από άλλα μέσα (κινηματογράφος, τηλεόραση, Διαδίκτυο κλπ).
- Ένας μήνας “καραντίνα”. Ποια είναι τα πέντε βιβλία που θα θέλατε μαζί σας;
Πόλεμος και Ειρήνη του Λ. Τολστόι, Η Ελπίδα του Α. Μαλρώ, Ο Επαναστατημένος άνθρωπος του Α. Καμύ, The Handmaid’s Tale της Μάργκαρετ Άτγουντ, Homo Deus. A brief History of Tomorrow του Γ. Ν.Χαράρι
- Διαλέγετε παρέα για ολιγοήμερη απόδραση. Ποιους λογοτέχνες, ανεξαρτήτως ιστορικής περιόδου δράσης, θα συμπεριλαμβάνατε;
Έρνεστ Χεμινγουέι, Αντρέ Μαλρώ, Τζορτζ Όργουελ, Τόνι Μόρισον, Χαρούκι Μουρακάμι, Ανί Ερνό, Νίκος Καζαντζάκης
- Χρειαζόμαστε περισσότερο ρομαντισμό ή ρεαλισμό στις ζωές μας;
Οι ζωές μας χρειάζονται ισορροπία, σύνθεση, πολλαπλή εμπειρία, έμπνευση και μαχητικότητα, συνεχή προσπάθεια και αναζήτηση όλων των δυνατών δρόμων για να κατανοήσουμε καλύτερα το σύμπαν, στο οποίο ζούμε. Δηλαδή μας είναι απαραίτητες και αυτές που αποκαλούμε ρεαλιστικές και ρομαντικές προσεγγίσεις. Τόσο οι απαραίτητες δόσεις ρεαλισμού, ορθολογισμού, κοινής λογικής, κατανόησης της πραγματικότητας γύρω μας και διαχείρισή της με τον καλύτερο τρόπο για την ευόδωση των επιδιώξεών μας, όσο και ρομαντισμού εν ευρεία εννοία, δηλαδή ευαισθησίας, συναισθηματισμού, ονειροπόλησης, πάθους, με έμφαση στην ακεραιότητα, την ειλικρίνεια και την αφοσίωση σε κάποιο ιδεώδες για το οποίο αξίζει κανείς να υποστεί σημαντικές θυσίες, και μακρινή/ μερική αποδοχή μιας υπερβατικής αλήθειας, πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων, είναι απαραίτητες για μια πληρέστερη ζωή που δεν θα είναι στείρα, κυνική και άγονη, αλλά ούτε αφελής και φαντασιόπληκτη. Αυτόν τον συνδυασμό επιδιώκουν ορισμένοι χαρακτήρες στον ‘’Εικονικό Εφιάλτη’’, ενώ σε άλλους υπάρχει, χωρίς να τον έχουν επιδιώξει με κάποια διανοητική επεξεργασία.
