Γράφει ο Δημοσθένης Δαββέτας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης, ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικός αναλυτής
Η λέξη μελαγχολία,αυτή η λέξη που συχνά χαρακτηρίζει ποιητές, φιλοσόφους, ζωγράφους και γενικά σπουδαίους δημιουργούς, όπως ενδεικτικά μπορώ ν’αναφερω τον μεγάλο ποιητή Κάρολο Μπωντλαιρ , τον επισης μεγάλο ποιητή Πεσσοα η τον δικό μας Καβάφη, τους φιλοσόφους Κιρκεργκαρντ και Σοπενχάουερ, χρησιμοποιείται συχνά στην καθημερινότητα μας. Συνήθως την ταυτίζουμε με την στενοχώρια, την θλίψη η ακόμη και με το απόλυτα σύγχρονο φαινόμενο της εποχής μας την κατάθλιψη. Στα λόγια μας συχνά θέλουμε να πουμε για κάποιον που είναι συχνά θλιμμένος οτι έχει μελαγχολία κι εννοούμε κατάθλιψη. Είναι όμως το ίδιο πραγμα; Γι’αυτο ας ξεκινήσω το ξεκαθάρισμα ανάμεσα στους δύο όρους απο το τι είναι κατάθλιψη.
Σύμφωνα με την ψυχιατρική το καταθλιπτικό άτομο έχει μειωμένη διάθεση που συνήθως την περιγράφει ως θλίψη, ακεφιά ή απόγνωση.
Ο καταθλιπτικός χάνει το ενδιαφέρον για την ζωή, ελαττώνει τις αγαπημένες του δραστηριότητες. Σε ήπιες μορφές ¨προσπαθεί¨ να φάει, ¨προσπαθεί¨ να κάνει έρωτα ή ¨προσπαθεί¨ να ενασχοληθεί με δραστηριότητες.
Όσο επιδεινώνεται η νόσος, ο καταθλιπτικός ασθενής γίνεται σημαντικά αδιάφορος προς τις καθημερινές του δραστηριότητες, ακόμη και σε αυτές που πρωτύτερα του προκαλούσαν ευχαρίστηση.
Το χιούμορ του φαίνεται να έχει εξαφανιστεί κι εμφανίζεται συχνά κατω απο κυνικό μανδύα.
Το άγχος είναι επίσης σύμπτωμα του καταθλιπτικού ασθενούς. Αυτό συμβαίνει,γιατί πιστεύει ότι επίκειται κάποια απειλή προς την υγεία του.
Στην σοβαρή μορφή της νόσου το άγχος μετατρέπεται σε απόσυρση και απάθεια. Ο ασθενής γίνεται απαθής γιατί δεν μπορεί να βοηθήσει τον εαυτό του.
Έτσι αποσύρεται για να προστατευτεί από τα εσωτερικά του συναισθήματα (συνήθως θυμού) καθώς η αγωνία του μετατρέπεται σιγά σιγά σε οξεία απόγνωση. Αυτά είναι σε πολύ γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά της κατάθλιψης.
Είναι όμως αυτά και χαρακτηριστικά της μελαγχολίας;
Πρίν προχωρήσουμε σε αρμόζουσα διάκριση των δύο ας δούμε τώρα κάποια βασικά στοιχεία της μελαγχολίας.
Ιστορικά ο Ιπποκράτης προσδιόρισε αρχικά την Μελαγχολία, αν και πολλοί μιλούν οτι πρωτομιλησε περί μελαγχολίας ο Δημόκριτος.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Ιπποκράτη , τον πατέρα της Ιατρικής, το σώμα μας εκκρίνει τέσσερις “χυμούς”: την μέλαινα χολή (μέλαν = σκούρο, μελανό ), που εκφράζει το στοιχείο της Γης, το φλέγμα, που εκφράζει το στοιχείο του νερού , το αίμα, που εκφράζει το στοιχείο του Αέρος και την ξανθή χολή, που εκφράζει το στοιχείο του Πυρός. Τα 4 αυτά στοιχεία ήδη από τους προσωκρατικους φιλοσόφους ηταν τα βασικά της δομής του Κόσμου. Από την στιγμή που ο Ιπποκράτης έβλεπε τον άνθρωπο σαν εναν μικρό Κόσμο, τότε ήταν λογικό ν’αναλυσει την πρωταρχική του δομή μέσα απο αυτά τα στοιχεία. Η αρμονική ισορροπία των τεσσάρων στοιχείων, των τεσσάρων χυμών στο σώμα, μας δίνει υγεία.
Η έκκριση καθε χυμού αυξάνεται ή μειώνεται σε σχέση με τις τέσσερις εποχές του έτους. Με την Άνοιξη ισοδυναμεί ο Αήρ , με το καλοκαίρι ισοδυναμεί το Πυρ, με το φθινόπωρο η Γη και με τον χειμώνα το Νερό. Η ομαλή μετάβαση απο την μια στην άλλη εποχή δίνει υγεία. Όταν υπάρξουν απότομες καιρικές αλλαγές τοτε χαλά η ισορροπία και προκαλούνται αρρώστιες.
Στους τέσσερις χυμούς αναλογούν και οι τέσσερις τύποι ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας. Ο μελαγ-χολικός άνθρωπος, (ο έχων μελαινα- χολη) εκφράζει το στοιχείο της Γης. Ο φλεγματικός άνθρωπος, ο έχων τον χυμό του φλέγματος, είναι συνήθως γαλήνιος κι εκφράζει το στοιχείο του νερού . Ο αιματώδης άνθρωπος, ο συνήθως αισιόδοξος, εκφράζει τον αέρα. Κι ακόμη , ο χολερικος , ο συνήθως παρορμητικός εκφράζει το στοιχείο της φωτιάς.
Πιο φιλοσοφικός ο Αριστοτέλης βρήκε οτι ο μελαγχολικός είναι ευφυής ιδιο-φυης άνθρωπος.
Στο έργο του “προβληματα” ,στο 30ον πρόβλημα , διερευνά την σχέση μελαγχολίας και ιδιοφυίας. Υποστηρίζει ότι οι «περιττοί», οι εκτός κοινωνικών “φυσιολογικών ” δεδομένων, όσοι δηλαδή διέπρεψαν στη φιλοσοφία, στην πολιτική, στην ποίηση και τις τέχνες ήταν μελαγχολικοί. Μνημονεύει μεταξύ άλλων τον Ηρακλή, τον Λύσανδρο τον Λακεδαιμόνιο, τον Αίαντα τον Τελλαμώνιο, τον Βελλεροφόντη, το Εμπεδοκλή, τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη. Μάλλον μπορουμε να μιλήσουμε και για τη μελαγχολία του ίδιου του Αριστοτέλη. Πέρα όμως από τους προαναφερθέντες οι περισσότεροι από τους σπουδαίους ποιητές αλλά και μάντεις η Πυθίες αναφέρονται ως μελαγχολικοί. Αρα σε όποιους η μελανα χολή υπερισχύει των λοιπών χυμών, αποκτούν ιδιαίτερες ικανότητες. Δυναμώνει η δημιουργικότητά τους.
Για να το πω δε με πιο απλές λέξεις. Διακρινω την Μελαγχολία σε δύο είδη: την ενεργητική η δημιουργική και την παθητική η αυτοδιαλυτικη .
Κι εξηγουμαι.
Οταν ανεβαίνει η θερμοκρασια της μελανας χολής τότε αυτή η “ευκρατος ανωμαλία ” ,η θετική διαταραχή της ισορροπίας των τεσσάρων χυμών, οδηγεί σε μια δημιουργική μέθη. Ο μελαγχολικός δηλαδή αντιδρα σ’αυτο που του συμβαίνει δια της δημιουργίας. Μ’αλλα λόγια ζωγραφίζει, γράφει, ο,τι άλλο κάνει, το κάνει με μη-συνηθισμένο ζήλο ,παράγοντας ενδιαφέροντα πράγματα μέσα από τις δράσεις του. Βέβαια εδώ πρέπει να υπογραμμιστεί οτι λέγοντας ” μη-συνηθισμένο ζήλο ” εννοώ οτι αυτη η “ευκρατος διαταραχή”, η” ευκρατος ανωμαλία ” πρέπει να’ναι στα όρια της μέσης Αριστοτελικής οδού. Δηλαδή η όποια διαταραχή των τεσσάρων χυμών η στοιχείων υπέρ της μελαγχολίας, δεν θα πρέπει να’ναι υπερβολικά ακραία. Γιατί τότε συμβαίνει το φαινόμενο της παθητικής μελαγχολίας που είναι εν δυνάμει μια μορφή αυτο-διάλυσης. Σ’αυτην την τελευταία περίπτωση, ο παθητικά μελαγχολικός δεν εξωτερικεύει την εσωστρεφή δυσφορία κι ανισορροπία του, την κρατά μέσα του ως εσωτερική βραδυφλεγη ωρολογιακή βόμβα. Έτσι έχουμε τις περιπτώσεις μανιακών καταστάσεων, κατάθλιψης, παραφροσύνης, αυτοκαταστροφής ως αυτοκτονίας, ακρατης αθυμιας, κοντολογίς οτιδήποτε μπορεί να οδηγήσει στην διάλυση του εαυτού μας. Από την πλήρη αδράνεια, τα ακραία φοβικά σύνδρομα, την στέρηση κάθε χαράς και κοινωνικότητας στον εαυτό μας, ως και την απόλυτη απόφαση μας να αυτοτιμωρηθουμε ,η παθητική μελαγχολία είναι ο εχθρός μας. Είναι ο εχθρός κάθε μορφής δημιουργικότητα μας.
Το να είναι κάποιος μελαγχολικός δεν σημαίνει ότι είναι στο περιθώριο υποχρεωτικά της κοινωνίας. Κι εδώ διαφέρει ουσιαστικά η μελαγχολία της κατάθλιψης. Η δεύτερη ( πολύ κοντά όπως ήδη ανέφερα στην παθητική μελαγχολία) στρέφεται εναντίον του εαυτού μας. Τον εμποδίζει να μετατρέψει την θλίψη, την απώλεια ,την απουσία σε δημιουργική παρουσία και δράση. Του τις πνίγει. Τον οδηγει σε κατάθλιψη, πνίγει τον ίδιο, του στερεί τον αέρα κι αυτός ( ο παθητικά μελαγχολικός), ασφυκτιά, έχει ήδη νεκρωθεί πνευματικά και ψυχικά, πριν στην συνέχεια κατα συνέπειαν, νεκρωθεί και σωματικά.
Στην πρώτη όμως περίπτωση, αυτήν της ενεργητικής μελαγχολίας, ο μελαγχολικός, ειναι ευφυης, ιδιο-φυης, (ανα)φύονται μέσα του, απο αυτόν, τον ίδιο, μια σειρά απο γόνιμες, δημιουργικές πράξεις, πράξεις ομορφιάς και αγάπης ακόμη κι αν αυτές γεννιούνται υπό μελαγχολική κατάσταση.
Είναι υπαρξιακή η αγωνία του ενεργητικά μελαγχολικου . Δεν είναι υποχρεωτικά κοινωνική. Έχει να κάνει βέβαια και με κοινωνικά ενδεχομένως ζητήματα, όμως πίσω και πέρα από αυτά, βρίσκεται η αγωνία του για την ζωή, τον θάνατο, τον έρωτα, την φιλία, την αγάπη, την συνείδηση, την ηθική και τόσα άλλα συναφή ερωτήματα. Ο ενεργητικά μελαγχολικός βρίσκεται μονίμως μέσα του αντιμέτωπος με το μέγα ζήτημα της ένωσης του με τον Κόσμο, της εύρεσης της θέσης του στον Κόσμο, της γαλήνιας και σοφης συνύπαρξης του με τον θάνατο. Θέλει, αφού έχει πλέον συνειδητοποιήσει πλήρως την αδυναμία του ν’αποφυγει το σαρκικό τέλος, αφού έχει συνειδητοποιήσει ότι η χαρά της ζωής ( την οποία ζωή λατρεύει όπως είναι: ως ηδονή χαράς και πόνου μαζί, αδιαχωριστα) είναι να επιτευχθεί η ένωση ύψιστης Σοφίας ως λύτρωση, να επιτυχει την άρνηση αγωνίας του θανάτου, πνευματικοποιωντας την. Κι ο θάνατος δηλαδή και η ζωή να είναι αδιαχωριστα μεταξύ τους, να είναι ΕΝΑ , Ενα ΠΑΝ, μια συνέχεια, μια γιορτή η οποία συνεχίζεται ασταμάτητα οντας κάποιος ζωντανός και νεκρός.
Για να πετύχει αυτήν την ενιαία αδιαχωριστη ζωή, ο ενεργητικά μελαγχολικός μετατρέπει τα πάντα γύρω του και μέσα του σε διαρκή δημιουργική μέθη. Χορεύει ακούραστα η ψυχή,το μυαλό και το σώμα του, χορεύουν και σε κίνηση ( όταν είναι πιο νεος ) και σε ακινησία ( όταν είναι πολύ ηλικιωμένος).
Μετά από χρόνια συνεχούς δημιουργικότητας, ο ενεργητικά μελαγχολικός, “σαν έτοιμος απο καιρό “,για να θυμηθώ τον μελαγχολικό Κωνσταντίνο Καβάφη ( τον κατ’εμε μεγαλύτερο Έλληνα ποιητή) είναι έτοιμος, πανέτοιμος, να καλημερισει η να καλησπερισει τον θάνατο, να πιαστούν χερι-χερι ως οι δυο όψεις του ΕΝΟΣ-ΠΑΝΤΟΣ και να συνεχίσουν να υπάρχουν δημιουργικά σε μια αχρονη γαλήνη.
