Γράφει ο Βαγγέλης Αντωνιάδης

α) Εισαγωγή

Στην μακρά περίοδο μετάβασης από το μεσαιωνικό κοσμοείδωλο στην εποχή της νεωτερικότητας, οι ιδεολογίες δεν είχαν ακόμα σχηματοποιηθεί, ούτε είχαν διαχυθεί σε ευρύτερα κοινά και η θρησκεία παρέμενε ο κύριος φορέας ιδεών αλλά και το κυριότερο μέσο προώθησης πολιτικών θέσεων και οικονομικών πρακτικών.

Στο εμβληματικό του έργο << Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού>> ο Μαξ Βέμπερ Γερμανός, κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και ακαδημαϊκός ανάλυσε τους βασικούς παράγοντες που οδήγησαν στην δημιουργία του πετυχημένου προτύπου καπιταλιστικής οικονομίας της δυτικής Ευρώπης και την σταδιακή του εξάπλωση στον υπόλοιπο κόσμο και την σημαντική επίδραση της νέας χριστιανικής ηθικής που εισήγαν οι προτεστάντες στις διεργασίες που διαμόρφωσαν το καπιταλιστικό σύστημα.

Προσεγγίζοντας την περιπτωσιολογική μελέτη του Βέμπερ θα αναλύσουμε την επίδραση της προτεσταντικής ηθικής στον καπιταλισμό με κύριους άξονες τα μεθοδολογικά εργαλεία που ο ίδιος ο Γερμανός κοινωνιολόγος δημιούργησε, εντοπίζοντας τις ευρύτερες συνθήκες διαμόρφωσης του καπιταλιστικού συστήματος και την ευρύτερη τάση εξορθολογισμού των κοινωνιών της περιόδου και καταλήγοντας σε συμπεράσματα για την σημαντική τελικά αλληλεπίδραση ανάμεσα στον προτεσταντισμό και το καπιταλιστικό σύστημα.

β) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού- Μία μελέτη περίπτωσης

Σημείο εκκίνησης της κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής σκέψης του Βέμπερ στο εμβληματικό έργο << η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού>>. Αποτελούσε μία κοινά αποδεκτή εκείνη την εποχή πεποίθηση, ότι οι επιχειρηματίες του καπιταλιστικού κεφαλαίου, τα διοικητικά στελέχη των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, όσοι κατέχουν την απαραίτητη τεχνογνωσία για την βιομηχανική παραγωγή, το εμπόριο αλλά και το πλήθος των εξειδικευμένων βιομηχανικών εργατών στην μεγάλη του πλειοψηφία προερχόταν από τις προτεσταντικές θρησκευτικές κοινότητες.

Στην βαθύτερη ουσία λοιπόν, η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού αποτελεί μία μελέτη περίπτωσης στην οποία ο συγγραφέας επιχειρεί να τεκμηριώσει αλλά και να ερμηνεύσει την σύνδεση ανάμεσα στον προτεσταντισμό και την καπιταλιστική ανάπτυξη.

Εμβαθύνοντας άλλωστε στο κείμενο, παρατηρούμε πως ο συγγραφέας αποπειράται να απαντήσει στο θεμελιώδες ερώτημα. Ποιοι ήταν τελικά οι λόγοι που διαμόρφωσαν τον δυτικό καπιταλισμό; Με κύριο όχημα συγκρίσεις ανάμεσα σε διαφορετικές περιόδους αλλά και κράτη και λαούς. Ακριβώς για να αναδείξει το ιστορικό momentum αλλά και τους τρόπους με τους οποίους αναπτύχθηκε το καπιταλιστικό σύστημα στην δυτική Ευρώπη.

γ) Μεθοδολογικά εργαλεία

Ο Γερμανός κοινωνιολόγος και φιλόσοφος αποφεύγει συστηματικά να δώσει υπεραπλουστευτικές απαντήσεις σε πολυσύνθετα ζητήματα που διαμορφώνει από πολλούς και συχνά αστάθμητους παράγοντες που μπορεί να μεταβάλλονται στον χρόνο. Γι αυτό και υιοθετεί μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης τα οποία θα παραθέσουμε παρακάτω.

Πρώτο εργαλείο της Βεμπεριανής μεθοδολογίας ο ιδεότυπος που σχηματίζεται με τον υπέρμετρο τονισμό των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του κοινωνικού φαινομένου που αναλύεται σχηματίζοντας μία ομοιογενή και εξειδικευμένη εκδοχή του φαινομένου που λειτουργεί ως μέτρο σύγκρισης με την πραγματική έκφραση του.

Χαρακτηριστική περίπτωση ο ιδεότυπος της προτεσταντικής ηθικής της εργασίας στον οποίο δεν υπάρχουν απόλυτες εμπειρικές αντιστοιχίες.

Στο πεδίο της κοινωνιολογικής ανάλυσης ο Βέμπερ και οι συνεχιστές του χρησιμοποίησαν την έννοια της εκλεκτικής συγγένειας για να περιγράψουν τις αναλογίες ακόμα και την συνάφεια ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα φαινόμενα και μεταβλητές ενώ η σχέση αιτίου-αιτιατού, ο τρόπος με τον οποίο το ένα επηρεάζει το άλλο και με ποια σειρά, αλλά και οι διασυνδέσεις μεταξύ τους δεν έχουν αποσαφηνιστεί επαρκώς.

Άλλωστε το θολό και αόριστο περιεχόμενο της εκλεκτικής συγγένειας και η αδυναμία να οριστεί με σαφήνεια απορρέει από την ίδια την πολυσύνθετη φύση των ανθρώπινων συμπεριφορών και των κοινωνικών φαινομένων.

Στην μελέτη των κοινωνιών είναι αδύνατον να μελετηθούν ταυτόχρονα όλες οι εξελίξεις και μεταβάσεις καθώς και οι επιρροές και συνδέσεις μεταξύ τους και σ αυτήν την θεωρητική και όχι μόνο αδυναμία εστιάζει ο Βέμπερ το μεθοδολογικό εργαλείο της εκλεκτικής συγγένειας.

δ) Το παράδοξο των μη αναμενόμενων ή μη επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων

Η θεμελιώδης αντίληψη στο έργο του Βέμπερ για την επίδραση πολλών παραγόντων στον πολυσύνθετο χαρακτήρα και την διάδραση ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις και τις κοινωνικές εξελίξεις, επέδρασε αποφασιστικά στο έργο και κυρίως την μεθοδολογία του Γερμανού κοινωνιολόγου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της βεμπεριανής προσέγγιστικής ανάλυσης είναι οι αναφορές σε πιθανότητες να συμβεί το Χ ή το Ψ πάνω και πέρα από την ύπαρξη ανελαστικών ή αυστηρών νόμων που η ύπαρξη τους δεν αμφισβητείται αλλά θεωρείται ακριβώς λόγω της περίπλοκης φύσης των κοινωνικών φαινομένων πως είναι αδύνατη η καθολική εφαρμογή τους αλλά και ο ακριβής ορισμός τους.

Απόρροια αυτής της κατάστασης στο πεδίο των κοινωνικών διεργασιών αποτελεί η μεγάλη συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου της προσπάθειας μεταβολής των κοινωνικών φαινομένων από τους κοινωνικούς δρώντες. Παρόλα αυτά λόγω της δράσης, της επενέργειας τους αλλά και πλήθους άλλων παραγόντων, που οι κοινωνικοί δρώντες που δεν συμπεριέλαβαν στους αρχικούς τους σχεδιασμούς με συνέπεια τα αποτελέσματα των ενεργειών τους να απέχει από την αρχική στόχευση. Αυτή την σχεδόν νομοτελειακή εξέλιξη ο Βέμπερ ονομάζει << παράδοξο των μη αναμενόμενων ή μη επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων της κοινωνικής δράσης>>.

Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο αυτή η παραδοξότητα εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση όπου η κοινωνική διάδραση αλλά και οι στοχεύσεις των κοινωνικών δρώντων δεν είναι ορθολογικός, οπότε το χαρακτηριστικό των υπολογισμών δεν υπάρχει.

Ενδεικτικό το παράδειγμα που αναλύει ο Βέμπερ στην Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού καθώς ο Γερμανός κοινωνιολόγος ισχυρίζεται πως η ενδυνάμωση της θρησκευτικής πίστης που απορρέει από την προτεσταντική μεταρρύθμιση οδήγησε στην εμφάνιση των καλβινιστικών δογμάτων τόσο του προκαθορισμού όσο και του ενδοκόσμιου ασκητισμού που επέφεραν τελικά ως μη επιδιωκόμενο και μη αναμενόμενο αποτέλεσμα, την διαμόρφωση ενός ευρύτερου θρησκευτικού περιβάλλοντος στο οποίο η εργασία, η επαγγελματική δραστηριότητα, η οικονομική ανάπτυξη και η ευημερία θεωρούνται αυτοσκοπός και ταυτόχρονα έχουν χαρακτήρα θεϊκής επιλογής. Γεγονός που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την συσσώρευση κεφαλαίου και την καπιταλιστική ανάπτυξη.

Ο Βέμπερ επιχείρησε να τονίσει και μάλιστα με τρόπο εμφατικό την σύνδεση ανάμεσα στην προτεσταντική ηθική και την ανάπτυξη του δυτικού καπιταλιστικού συστήματος. Διατυπώνοντας έναν δομικό για την κοινωνιολογία ισχυρισμό καθώς υποστηρίζει πως απαραίτητος για την ανάλυση των αιτίων που οδήγησαν στην ανάπτυξη του καπιταλισμού στην δυτική Ευρώπη είναι η κατανόηση της σύνδεσης προτεσταντικής-καλβινιστικής θεολογίας για την σωτηρία της ψυχής με την εργασιακή ηθική που εστιάζει στην σκληρή δουλειά, τον λιτό και ασκητικό βίο, την συστηματική αποταμίευση αλλά και την απουσία διάμεσων εκκλησιαστικών κατ΄ουσίαν παραγόντων στην σχέση του πιστού με τον Θεό.

Mε άλλα λόγια τον τρόπο με τον οποίο ο συντηρητικός τρόπος ζωής συσσωρεύει καπιταλιστικό κεφάλαιο.

Αποφασιστικό ρόλο στην διαμόρφωση της προτεσταντικής ηθικής διαδραμάτισε ο καλβινισμός. Ένας κλάδος διαμαρτυρόμενων που προέταξε το δόγμα του προκαθορισμού με βάση το οποίο ο Θεός προς δόξαν του οποίου υπάρχουν οι άνθρωποι έχει επιλέξει και προδιαγράψει την πορεία όλων των ανθρώπων στην εγκόσμια ζωή. Καθώς έχει ήδη αποφασίσει ποιοι πρόκειται να είναι οι εκλεκτοί του.

Αναλυτικότερα σύμφωνα με το καλβινιστικό δόγμα του προκαθορισμού οι άνθρωποι δεν είναι σίγουροι για την μετά θάνατον σωτηρία του και ο Βέμπερ θεωρεί πως η ανασφάλεια που δημιούργησε στους Προτεστάντες αυτή η σχεδόν δογματική θέση οδήγησε σε μία ερμηνεία που άμβλυνε το άγχος για την σωτηρία και την μελλοντική ζωή. Γι αυτό και ο ασκητικός βίος σε συνδυασμό με την επιτυχία στον επαγγελματικό- οικονομικό τομέα παρότι δεν θεωρούνται αυταξίες που οδηγούν με ασφάλεια στην σωτηρία, αποτελούν ενδείξεις που φανερώνουν πως ο πιστός βαδίζει στον ορθό δρόμο αποτελώντας ισχυρή ένδειξη πως ο πιστός θα βρίσκεται ανάμεσα στους εκλεκτούς του Θεού.

Ακριβώς η σωτηριολογική Θεολογία της εργασίας και της παράλληλης οικονομικής επιτυχίας οδήγησε σύμφωνα με τον Βέμπερ στην εξατομίκευση τόσο στο θρησκευτικό όσο και το οικονομικό πεδίο. Στην οικονομία οδήγησε σε ένα πρότυπο δημιουργικού επιχειρηματία που εργάζεται σκληρά, αποφεύγοντας περιττές σπατάλες και απολαύσεις αντιμετωπίζοντας την συσσώρευση κεφαλαίου ως ένα είδος πνευματικής άσκησης αυτοκυριαρχίας αλλά και προσευχής στον ύψιστο.

Παράλληλα στον χώρο της θρησκείας, είχε τεράστια επίδραση στις συμπεριφορές ορθολογικών και πεφωτισμένων πιστών που σταδιακά απέρριπταν μαγικές πρακτικές σωτηρίας όπως παρεμβάσεις αγίων και τα συγχωροχάρτια της εκκλησίας επιχειρώντας να αποκτήσουν άμεση επαφή με τον Θεό.

Αυτό ακριβώς το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα που χαρακτήρισε το καπιταλιστικό σύστημα στην δυτική Ευρώπη, έθεσε φραγμούς στην αχαλίνωτη επιδίωξη κέρδους που καμία σχέση δεν είχε με την προτεσταντική ηθική αλλά και το πραγματικό πνεύμα του καπιταλισμού. Αντίθετα ο καπιταλισμός στην ουσία ταυτίζεται με την αυτοκυριαρχία και τον ορθολογικό έλεγχο αυτής της παράλογης επιδίωξης.

Επομένως για τους προτεστάντες η βαθύτερη ουσία βρίσκεται στην συσσώρευση κέρδους και την επανεπένδυση του στις δράσεις μίας ορθολογικά δομημένης καπιταλιστικής επιχείρησης που φαντάζει μονόδρομος καθώς σε μία καπιταλιστικά οργανωμένη οικονομία, όσες επιχειρήσεις δεν αναπτύσσονται, νομοτελειακά συρρικνώνονται και βαθμιαία οδηγούνται σε πτώχευση.

ε) Οι συνθήκες διαμόρφωσης του καπιταλιστικού συστήματος

Σύμφωνα με τον Βέμπερ το θεμελιώδες χαρακτηριστικό που διαφοροποίησε τον δυτικό καπιταλισμό από ανάλογα συστήματα που εμφανίστηκαν σε διάφορα σημεία του πλανήτη είναι ο ορθολογισμός που ο ίδιος ορίζει ως την οργάνωση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής με βάση τις αρχές της αποτελεσματικότητα, που εδράζει στις εφαρμογές της τεχνικής γνώσης και σύγχρονων προτύπων οργάνωσης.

Ως αφετηρία της θεωρίας του διατυπώνει την άποψη πως υπάρχει μία κίνηση που διαμορφώνει συχνά με τρόπο αποφασιστικό τις κοινωνικές συμπεριφορές στον ιστορικό χρόνο.

Η κίνηση προέρχεται από την κοινωνική δράση που συνήθως αποτελεί μία αυθόρμητη διαδικασία, το συναίσθημα αλλά και τις παραδοσιακές μορφές δράσης που δρομολογούνται από κοινωνικές δομές, αξίες και συμπεριφορές οι οποίες ήδη υφίστανται, αλλά και έχουν ορθολογικό περιεχόμενο τουλάχιστον για το αξιακό πλέγμα της ενοχής.

Συμπληρωματικά ο Γερμανός κοινωνιολόγος διατυπώνει έναν ακόμα θεμελιώδη ισχυρισμό, ότι δηλαδή στην εξέλιξη της ιστορίας υπάρχει μια συχνά έντονη ροπή προς τον εξορθολογισμό των κοινωνιών.

Μία μακρά σύμφωνα με τον Βέμπερ πορεία που εξορθολόγησε την Ευρώπη και στην συνέχεια τον υπόλοιπο κόσμο διαμορφώνοντας την έννοια της νεωτερικότητας

Ο ορθολογισμός και η ιστορική διαδικασία αποτέλεσαν τους βασικούς πυλώνες στους οποίους δομήθηκε το οικοδόμημα του σύγχρονου καπιταλισμού.

Πιο συγκεκριμένα για τον Γερμανό κοινωνιολόγο και φιλόσοφο η διαδικασία που διαφοροποίησε τον δυτικό καπιταλισμό από ανάλογα συστήματα που εμφανίστηκαν σε διάφορα σημεία του πλανήτη είναι η σημαντική ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας, της τεχνολογίας, της καινοτομίας και της εξειδίκευσης.

Παράλληλα η γραφειοκρατία ως μορφή διοίκησης με σταθερές μεθόδους, διαδικασίες και πρωτόκολλα και την διττή μορφή των εξειδικευμένων δημοσίων υπαλλήλων με τον σημαντικό τους ρόλο στην οργάνωση της οικονομίας και συνολικά της κοινωνίας που σε πολλές χώρες του δυτικού κόσμου αγγίζει τα όρια της απόλυτης εξάρτησης. Μίας εξάρτησης των πολιτικών, οικονομικών και τεχνικών όρων που διέπουν την ομαλή λειτουργία των κοινωνιών και των ιδρυτικών επιχειρήσεων.

Ο Βέμπερ ισχυρίζεται πως πέρα από την ορθολογική διάρθρωση της διοίκησης καταλύτης για την ανάπτυξη είναι το σταθερό ολοκληρωμένο νομικό σύστημα που δημιουργεί το ασφαλές περιβάλλον το οποίο έδινε την δυνατότητα στις οικονομικά ορθολογικές επιχειρήσεις της ιδιωτικής πρωτοβουλίας να λειτουργήσουν με σταθερό κεφάλαιο αλλά και μεγάλη ακρίβεια στον επιχειρηματικό σχεδιασμό και τις νομικές προβλέψεις.

Ταυτόχρονα το νομικό πλαίσιο έθεσε τέλος στην ωμή, παράλογη και συχνά χαοτική βία που χαρακτήρισε τον Μεσαίωνα που πέρα από τον απάνθρωπο της χαρακτήρα αποτελούσε τροχοπέδη για την οικονομική ανάπτυξη αλλά και τις ληστρικές διαθέσεις κρατικών λειτουργών αλλά και άλλων ένοπλων ομάδων που βίαια αποσπούσαν πλούτο από τις αγροτικές κυρίως κοινωνίες της εποχής.

Παράλληλα τον εξορθολογισμό της οικονομίας καθόρισε σε μεγάλο βαθμό ο πλήρης διαχωρισμός της επιχειρηματικής δραστηριότητας από τον οίκο και την οικιακή οικονομία που δημιούργησε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την εφαρμογή ορθολογικών λογιστικών μεθόδων αλλά και την νομική διάκριση ανάμεσα στην επιχειρηματική-σωματειακή ιδιοκτησία και την ατομική ιδιοκτησία.

Η πόλη

Στην ιστορία δεν υπάρχουν τομές. Αντίθετα υπάρχουν μακρές συχνά περίοδοι μετάβασης. Ακριβώς στη μεταβατική περίοδο από τον Μεσαίωνα στην εποχή της νεοτερικότητας η αναβίωση του αστικού προτύπου δημιούργησε τις βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του δυτικού καπιταλιστικού συστήματος.

Σύμφωνα με τον Βέμπερ τα μεγάλα αστικά κέντρα της δυτικής Ευρώπης υπήρξαν καταλύτης για την ανάπτυξη του καπιταλισμού καθώς στο εσωτερικό των πόλεων εδράστηκε η μεταποιητική δραστηριότητα τόσο στην βιοτεχνική όσο και στην μεταποιητική της εκδοχή και το εμπόριο.

Ταυτόχρονα στο εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον που δημιούργησε στις πόλεις της δυτικής Ευρώπης αναπτύχθηκαν συντεχνίες, συσσωματώσεις με εμπορικά χαρακτηριστικά.

Παράλληλα με την οικονομική ανάπτυξη πολιτικοί αγώνες της ανερχόμενης οικονομικά και κοινωνικά αστικής τάξης με την υποστήριξη ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων ανάτρεψαν στο εσωτερικό των πόλεων, τις παγιωμένες φεουδαλικές σχέσεις που απαγόρευαν την κοινωνική κινητικότητα και απόδιδαν την πολιτική εξουσία στην αριστοκρατία. Κερδίζοντας με αυτόν τον τρόπο πρόσβαση στην εξουσία τουλάχιστον στο εσωτερικό των πόλεων, που αποτελούσαν πλέον μία διακριτή οικονομική και πολιτική οντότητα που συχνά άγγιζε τα όρια της αυτονομίας.

Ενδεικτικό είναι το επιπρόσθετο στοιχείο μοναδικότητας της δυτικής Ευρώπης στην οποία οι έμποροι συγκροτούνται σε πολιτικό σχήμα και στην πάρωδο του χρόνου κατόρθωσαν να διοικήσουν τις πόλεις δίνοντας τους εμπορικό, παραγωγικό και ευρύτερα οικονομικό χαρακτήρα.

Σ αυτήν την μακρά πορεία χειραφέτησης από τους δεσμούς που επέβαλε η μεσαιωνική φεουδαρχία, η άνοδος των μεσαίων στρωμάτων σε βάρος του κοινοτισμού που χαρακτήριζε τις αγροτικές κοινωνίες της μεσαιωνικής περιόδου και τελικά αντικαθίστανται από την εταιρική κοινωνία που συγκροτείται από τα μέλη της.

Αυτήν ακριβώς την διαδικασία ο Βέμπερ ονομάζει απομάγευση, δηλαδή την σταδιακή διαγραφή των μαγικοθρησκευτικών στοιχείων που ρυθμίζουν τις ανελαστικές φεουδαλικές σχέσεις καθορίζοντας σε απόλυτο βαθμό την κοινωνική πυραμίδα και την κοινωνική συμβίωση κατά τον Μεσαίωνα. Μία διαδικασία την αφετηρία της οποίας ο Γερμανός κοινωνιολογίας και φιλόσοφος εντοπίζει στην εκκλησία που αντιτίθενται σε κάθε μορφή μαγείας.

Σίγουρα όχι τυχαία ο Βέμπερ διαπιστώνει εκλεκτική συγγένεια ανάμεσα στην απομάγευση και τον εξορθολογισμό ως αναζήτηση του λογικού περιεχομένου. Φαινόμενο που όπως υποστηρίζει αποτελεί την μοίρα εκείνης της περιόδου.

Μέσα από τις γραμμές του εμβληματικού έργου η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού ισχυρίζεται πως αναπτύχθηκαν πολλές πρωτόλιες μορφές καπιταλισμού σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Όμως το δομικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού της δυτικής Ευρώπης αποτέλεσε και την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον απόλυτα πετυχημένο δυτικό καπιταλισμό και την μέτρια εκλογίκευση των άλλων καπιταλισμών, υπήρξε η θεσμοθέτηση της ελεύθερης εργασίας.

Συμπεράσματα

Συμπερασματικά το καπιταλιστικό σύστημα αναπτύχθηκε στην δυτική Ευρώπη μέσω μίας διαδικασίας εξορθολογισμού της ανθρώπινης σκέψης και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Μίας κοσμογονικής αλλαγής στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιμετώπιζαν τις κοινωνίες και ευρύτερα τον κόσμο, με αποτέλεσμα να υπάρξει μία βασισμένη στον ορθολογισμό ανάπτυξη πολλών επιμέρους κλάδων όπως η τεχνολογία, η επιστήμη, η διοικητική γραφειοκρατία το δίκαιο, που σε συνδυασμό με την αναβίωση του αστικού προτύπου δημιούργησαν τις προϋποθέσεις αλλά και ένα ασφαλές περιβάλλον για τον σταδιακό μετασχηματισμό της οικονομίας της δυτικής Ευρώπης από φεουδαρχική σε καπιταλιστική.

Εστιάζοντας στην βαθύτερη ουσία των διεργασιών εκείνης της μακράς μεταβατικής περιόδου, είναι σαφές πως ο δυτικός καπιταλισμός εξελίχθηκε με επίκεντρο την αποσυνδεμένη πλέον από τον οίκο επιχείρηση, που αποτελεί από εκείνη την εποχή μέχρι τις μέρες μας, ένα άθροισμα λειτουργιών που στόχευαν στο νόμιμο κέρδος μέσω ορθολογικών διαδικασιών. Επομένως η καπιταλιστική επιχείρηση αποτέλεσε τον χώρο που εφαρμοζόταν αυτές οι εξελίξεις που αναφέρθηκαν στις παρακάτω γραμμές αλλά προέκυψαν και νέες που αφορούσαν κυρίως μεθόδους επιχειρηματικότητας ανταγωνισμού, επιστημολογικής και τεχνολογικής έρευνας, ανάπτυξης και καινοτομίας.