Εγώ που είχα τραβήξει πολλά στην πρώτη νιότη μου, είχα συνηθίσει στην ιδέα ότι οι δυσκολίες είναι ο κανόνας της ζωής και η ευτυχία η εξαίρεση…

Ευχαριστώ το Θεό που η ζωή μου ήταν αυτή που ήταν…

Είμαι ευγνώμων στη Μοίρα μου που μου προορίστηκε ως Έλληνος συγγραφέως…

Μελέτη της Κλεοπάτρας Ζαχαροπούλου

Ο Ηλίας Βενέζης ανήκει στην ονομαζόμενη γενιά του ’30 και πιο συγκεκριμένα στην «Αιολική Σχολή», μαζί με τους Στρατή Δούκα και Στρατή Μυριβήλη. Και οι τρεις είχαν προσωπικές εμπειρίες από τον βίαιο ξεριζωμό του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας, το 1922. Είδαν τη μυθιστοριογραφία ως τρόπο για να επικοινωνήσουν και να κρατήσουν ζωντανά στη μνήμη τα ιστορικά γεγονότα, προκειμένου αυτά να κληροδοτηθούν στις επόμενες γενιές. Το προσωνύμιο «Αιολική σχολή» οφείλεται στην κοινή καταγωγή τους από την ίδια περιοχή του βορειανατολικού Αιγαίου. Και οι τρεις εμπνέονται από πραγματικά γεγονότα και κινούνται στο χώρο του ρεαλισμού. Τους ενώνει ο βαθύς σεβασμός προς τις παραδόσεις της ελληνικής αγροτικής ζωής και η επίθεση προς το νεοφερμένο, δυτικότροπο αστικό πολιτισμό, στον οποίο υποχρεώθηκαν να ζήσουν μετά το 1930. Επιθυμία τους ήταν να δώσουν λόγο στον ανώνυμο λαό και ν’ αφήσουν τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα τους, χωρίς να δοθεί έμφαση στη μυθιστορηματική τεχνική.

Ο Βενέζης ασχολήθηκε με όλα τα είδη του πεζού αφηγηματικού λόγου. Το 1924 δημοσιεύει σε μια πρώτη μορφή μέρος του χρονικού της αιχμαλωσίας του στα εργατικά τάγματα της Ανατολής, Το Νούμερο 31328, στην εφημερίδα Καμπάνα, που εκδίδει στη Μυτιλήνη ο Στρ. Μυριβήλης. Έναν χρόνο αργότερα, έγινε συνεργάτης στην έκδοση της τοπικής εφημερίδας Ταχυδρόμος των Μυριβήλη και Θείελπη Λευκία. Στην εφημερίδα αυτή ο Βενέζης διατηρεί μια τακτική στήλη, που τιτλοφορείται «Νυχτολούλουδα» και υπογράφει ως «Ο Ξενύχτης». Παράλληλα, συνεργάστηκε με όλα τα Λεσβιακά φιλολογικά περιοδικά, όπως τα Λεσβιακά Φύλλα και Το Πρώτο των Φιλότεχνων. Το 1927 έχουμε την επίσημη είσοδό του στο χώρο της λογοτεχνίας, όταν το νεοϊδρυθέν τότε περιοδικό Νέα Εστίαπροκήρυξε διαγωνισμό διηγήματος μεταξύ των νέων. Ο Βενέζης απέσπασε το τρίτο βραβείο και χιλιόδραχμο έπαθλο για το διήγημα Ο θάνατος. Κριτική επιτροπή αποτελούσαν οι Κ. Παλαμάς, Γρ. Ξενόπουλος, Δ. Γ. Καμπούρογλου και ο Α. Θρύλος. Το διήγημα αυτό θα συμπεριληφθεί μετά από 13 χρόνια στη συλλογή διηγημάτων οι Άνεμοι. Το 1928 εκδίδεται η πρώτη συλλογή διηγημάτων του, Ο Μανώλης Λέκκας κι άλλα διηγήματα, στην Αθήνα. Η έκδοση απορροφήθηκε σχεδόν ολόκληρη στη Λέσβο, αλλά το βιβλίο έγινε γνωστό και εκτιμήθηκε θετικά από την αθηναϊκή κριτική: μεταξύ των άλλων έγραψαν γι’ αυτό και ο Κλ. Παράσχος στην Ακρόπολη, ο Φ. Πολίτης στο Ελεύθερον Βήμα και ο Φ. Κόντογλου στα Ελληνικά Γράμματα. 

Το 1931 εκδίδεται σε μορφή βιβλίου Το Νούμερο στη Μυτιλήνη καθιερώνοντας πια τον Βενέζη ως πεζογράφο. Το Δεκέμβριο του 1939 κυκλοφορεί το μυθιστόρημα Γαλήνη από τον εκδοτικό οίκο «Πυρσός», ενώ το 1940 τιμάται με Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας και με Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών. Την επόμενη χρονιά κυκλοφορεί η συλλογή διηγημάτων Αιγαίο, η οποία περιλαμβάνει και το διήγημα «Το Λιός» από την προηγούμενη συλλογή (Ο Μανώλης Λέκκας κι άλλα διηγήματα).

Το 1942 δημοσιεύεται σε συνέχειες στη Νέα Εστία το πρώτο μέρος της Αιολικής Γης και το 1943 κυκλοφορεί ολοκληρωμένη από τις εκδόσεις «Άλφα», με την καλλιτεχνική εκδοτική επιμέλεια του Γ. Σκαζίκη, σε 3.500 κοινά αντίτυπα και 400 πολυτελείας. Η έκδοση αυτή εξαντλήθηκε μέσα σε δύο βδομάδες. Σε διάστημα τριών μηνών κυκλοφορεί η δεύτερη έκδοση της Αιολικής Γης σε 5.000 αντίτυπα, με πρόλογο του Α. Σικελιανού. Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται η συλλογή διηγημάτων Άνεμοι που, εκτός από το «Θάνατο», περιελάμβανε και δύο διηγήματα από τη συλλογή Ο Μανώλης Λέκκας κι άλλα διηγήματα. 

Το 1946 βγαίνει σε βιβλίο το Μπλοκ C, καθώς κι ένας τόμος διηγημάτων με τίτλο Ώρα πολέμου. Τότε μεταφράζεται στα γαλλικά Το Νούμερο (La Grande Pitié) από τις Éditions du Pavois, κι η Αιολική Γη (Terre Eolienne) από τον εκδοτικό οίκο Gallimard. Τη χρονιά αυτή αρχίζει η συνεργασία του Βενέζη ως τακτικού φιλολογικού συνεργάτη με την εφημερίδα Το Βήμα. Η συνεργασία αυτή θα συνεχιστεί χωρίς διακοπές έως το θάνατό του. Το 1947 κυκλοφορεί Το Νούμερο σε ιταλική μετάφραση στη Ρώμη (La Grande Pieta) και σε πορτογαλέζικη στη Λισαβώνα (A Grande Jornada). Ένα χρόνο μετά, η σουηδική μετάφραση τηςΑιολικής Γης (Eolisk Jord), καθώς κι ένας τόμος με διηγήματα με τον τίτλο Θεώνιχος και Μνησαρέτησε γερμανική μετάφραση (Theonichos und Mnesarete). Το 1949 βγαίνει η γερμανική μετάφραση της Αιολικής Γης (Aeolische Erde).

Το 1950 δημοσιεύεται το Φθινόπωρο στην Ιταλία (οδοιπορικό), ηΈξοδος (Χρονικό της Κατοχής), όπως επίσης και η αγγλική μετάφραση της Αιολικής Γης (Aeolia) στο Λονδίνο, από τις εκδόσεις Campion, με πρόλογο του L. Durrell. Ας σημειωθεί πως ήταν το πρώτο νεοελληνικό μυθιστόρημα που εκδιδόταν στα αγγλικά. Το 1951 το ίδιο βιβλίο μεταφράζεται στα ιταλικά (Terra d’ Eolia), ενώ το 1952 κυκλοφορεί Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, το πρώτο από τα τρία ιστορικά έργα του Βενέζη, έκδοση του Αρχείου του Αρχιεπισκόπου. Ακολουθεί η τρίτη έκδοση της Αιολικής Γης από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας». Έως το θάνατο του συγγραφέα, το 1973, το βιβλίο θα τύχει εννέα εκδόσεων των 42.000 αντιτύπων.

Το 1954 κυκλοφορούν Οι νικημένοι, συλλογή διηγημάτων, και το ταξιδιωτικό χρονικό Αμερικανική Γη (Χρονικό ενός ταξιδιού απ’ τις ακτές του Ατλαντικού ως τον Ειρηνικό και τον κόλπο του Μεξικού). Το 1955 δημοσιεύτηκε το Χρονικόν της Τραπέζης της Ελλάδος (η ιστορία της εικοσιπενταετίας της), και ακόμα, δύο μεταφράσεις της Αιολικής Γης: γιουγκοσλαβική (Eolska Zemlja) και ολλανδική (Eolische Aarde). Έπεται ο Ωκεανός και δύο μεταφράσεις της Εξόδου στη Γιουγκοσλαβία: μια σλοβενική (Beg) και μια σερβική (Bekctbo).

Το 1957 κυκλοφορεί και στις Η. Π. Α. μετάφραση της Αιολικής Γης (Beyond the Aegean). Εκτός από τη δεύτερη έκδοση της γερμανικής της μετάφρασης, το 1958, βγαίνει μεταφρασμένος στην ίδια γλώσσα ένας τόμος διηγημάτων με τίτλο Die Boten der Versöhnung. Μαζί με τον Μυριβήλη, τον Τερζάκη και τον Καραγάτση συμμετέχει και ο Βενέζης στη συγγραφή του Μυθιστορήματος των Τεσσάρων, που δημοσιεύεται στην εφημερίδα Ακρόπολις σε συνέχειες.

Τότε αρχίζει και η συνεργασία με την κυριακάτικη εφημερίδα Ακρόπολη. Ακολουθούν η νορβηγική έκδοση της Αιολικής Γης (BacEgeerhavet), το 1959, η φιλανδική έκδοση (Aeolian Maa), το 1960, οι Αργοναύτες (Χρονικά των Ελλήνων και ταξίδια), το 1962, η γερμανική μετάφραση της Γαλήνης (Friede in Attischer), το 1963. Δυο χρόνια μετά, κυκλοφορεί το Εμμανουήλ Τσουδερός, το τρίτο ιστορικό βιβλίο, βασισμένο στο αρχείο του Πρωθυπουργού της Μάχης της Κρήτης. Το 1966 δημοσιεύεται στην Πράγα η τσεχοσλοβάκικη μετάφραση της Αιολικής Γης (Aioliska Zeme), ενώ το 1969 το Αρχιπέλαγος(Διηγήματα και διηγήσεις ταξιδιών), η γερμανική μετάφραση του Νούμερου 31328, καθώς και η νέα έκδοση της γερμανικής μετάφρασης της Αιολικής Γης. Έπειτα από έναν χρόνο, κυκλοφορεί και η ρουμανική μετάφραση (Pantimul Eoliei).

Το 1971 εκδίδεται η γαλλική μετάφραση της Γαλήνης στην Ελβετία από τον οίκο Editions Nagel. Τα δύο τελευταία μαρτυρικά χρόνια της ζωής του, ο Βενέζης ετοιμάζει τέσσερα βιβλία από τα οποία, ωστόσο, θα προλάβει να δημοσιεύσει τα τρία. Τα έργα αυτά απαρτίζονται από κείμενα που είχε ήδη δημοσιεύσει σε εφημερίδες και περιοδικά: Περιηγήσεις (Στη Ρωσία, τη Δαλματία, την Ελβετία, την Αγγλία), Εφταλού (Ιστορίες του Αιγαίου) -συλλογή ποικίλης ύλης με μερικά έξοχα αφηγήματα- και το Στις ελληνικές θάλασσες (Μυθιστορία του Αιγαίου και του Ιονίου). Με το θάνατό του κυκλοφορεί το τέταρτο, το Μικρασία, Χαίρε (Διήγησις συμβάντων), που βρέθηκε έτοιμο ανάμεσα στα χαρτιά του με τη σημείωση: «Για το τυπογραφείο».

Εκτός από το γόνιμο συγγραφικό έργο του, ο Βενέζης έμεινε σε όλη του τη ζωή πιστός κι ευσυνείδητος δημοσιογράφος. Έγραψε άρθρα και επιφυλλίδες που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής, τα οποία διαβάζονται με ευχαρίστηση, και νεανικά ποιήματα χωρίς επιτυχία.

Αρκετά διηγήματα και άρθρα του είδαν το φως της δημοσιότητας (1917–1923) στα περιοδικά Λόγοςτης Κωνσταντινούπολης και Νέα Ζωή της Σμύρνης, με την υπογραφή Λέλος Βενέζης. Τότε, ο συγγραφέας ζούσε κοντά στον Φ. Κόντογλου, στο Αϊβαλί, και το κεφάλι του, σύμφωνα με τον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, ήταν γεμάτο κουρσάρικες ιστορίες, ολότελα ξένες προς την αληθινή του ιδιοσυγκρασία, απλά σημάδια της γοητείας που ασκούσε πάνω του η ζεστή ψυχή και το ανήσυχο μυαλό εκείνου. Στη Μυτιλήνη, συνάντησε τον Μυριβήλη και τον λογοτεχνικό κύκλο της Λεσβιακής Άνοιξης. Επιπλέον, όπως προανέφερα, υπήρξε τακτικός συνεργάτης των εφημερίδων Βήμα (1946–1973) [«Φιλολογικά σημειώματα» (1948–1960), «Οι επιφυλλίδες του Βήματος» (1969–1973), «Σημειώσεις της Τρίτης» (1959–1962), «Από τη χώρα του νέου Μύθου» (1950) και άρθρα από τις σειρές: «Παρισινά θέματα», «Φιλολογικά ζητήματα» και «Ταξιδιωτικά σημειώματα» (1952, 1957 και 1959 αντιστοίχως)] και Ακρόπολις (1958–1973). Τα θέματά του στην Ακρόπολη, παρμένα μέσα από τη ζωή, δοσμένα με ανθρώπινη ζεστασιά και μοναδική ζωντάνια, έβρισκαν πάντα μεγάλη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό.

Όπως εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει, αρκετά από τα έργα του Ηλία Βενέζη και ιδιαίτερα Το Νούμερο 31328, η Γαλήνη και προπάντων η Αιολική γη μεταφράστηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες -γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, αγγλικά, πορτογαλικά, σουηδικά, ολλανδικά, νορβηγικά, ρουμανικά, γιουγκοσλαβικά, τσεχοσλαβικά- με μεγάλη απήχηση. Η πρώτη μετάφραση βιβλίων του στο εξωτερικό χρονολογείται από το 1946, ενώ ακολούθησαν κι άλλα μεμονωμένα διηγήματα σε ξένα περιοδικά κι ανθολογίες. Ο Βενέζης υπήρξε ο πρώτος που μεταφράστηκε στο εξωτερικό και που απέσπασε ευνοϊκές κριτικές. Ήξερε, όμως, πολύ καλά ότι το ουσιαστικό είναι να κριθείς στον τόπο σου. Το ίδιο συνέβη και με τον Καζαντζάκη. Ωστόσο, από τη στιγμή που η φήμη του απλώθηκε παντού και τα βιβλία του γίνονταν ανάρπαστα σε όλες τις χώρες του κόσμου, το ενδιαφέρον του για τις ελληνικές αντιδράσεις είχε μειωθεί. Ο Βενέζης ανήκει στην κατηγορία εκείνων των Ελλήνων συγγραφέων που διαβάστηκαν κι εξακολουθούν να διαβάζονται σταθερά έως σήμερα.

Διαβάστε αναλυτικά την ανάλυση για κάθε βιβλίο του Ηλία Βενέζη