/Ίγκμαρ Μπέργκμαν. Φιλμάροντας την τραγικότητα της ύπαρξης

Ίγκμαρ Μπέργκμαν. Φιλμάροντας την τραγικότητα της ύπαρξης

Γράφει ο Δημοσθένης Δαββέτας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικός αναλυτής

Ήταν ένα μεσημέρι Τετάρτης ,αν θυμάμαι καλά ,στο Παρίσι. Ήταν την περίοδο που εργαζόμουν ως αρθρογράφος στην γαλλική εφημερίδα Liberation. Γύρω στις 10 το πρωί. Το τηλέφωνο του σπιτιού μου χτυπά. Από την άλλη γραμμή του αναγνωρίζω την φιλική φωνή του Κώστα Γαβρά. ” Καλημέρα Δημοσθένη. Κώστας Γαβρας”. ” Καλημέρα Κώστα. Τι νέα;”. Η πρόταση του ήταν κάτι περισσότερο από ελκυστική. Μου πρότεινε να τον συνοδεύσω το ίδιο βράδυ στην Σουηδική πρεσβεία. ” Υπάρχει κάτι το ιδιαίτερο;” τον ρώτησα. “Ναι . Θα συναντήσουμε τον Ιγκμαρ Μπεργκμαν. Μας περιμενει”.

Τι εντυπωσιακή πρόταση. Το καταλαβαίνετε. Ενθουσιάστηκα ασυγκράτητα. Και συμφωνήσαμε την ωρα και το μέρος της συνάντησης ,έτσι ώστε να πάμε μαζί. Όπως κι έγινε. Γύρω στις έξι το απόγευμα συναντηθήκαμε κοντά στο κήπο -παρκο de Luxembourg, ακριβώς πίσω απο το σπίτι του Κώστα Γαβρά στην rue St. Jacques. Και οδικώς φτάσαμε λίγο αργότερα στην Σουηδική πρεσβεία. Περάσαμε παρέα την κεντρική είσοδο και περιμέναμε υπομονετικά στην ουρά την σειρά μας. Όλοι ανυπομονούσαν για να συναντήσουν τον Ιγκμαρ Μπεργκμαν που ήταν το τιμώμενο πρόσωπο.

Περιμένοντας σκέφτηκα αυθόρμητα οτι ο Σουηδός δημιουργός του κινηματογράφου ,ο θρύλος για τότε παγκοσμίως, με είχε επηρεάσει καθοριστικά στα εφηβικά μου χρόνια. Υπήρχε μια υπαρξιακή αγωνία και ψυχικά αδιέξοδα στην θεματική των φιλμς του. Οι σχέσεις του με τις γυναίκες, τόσο δύσκολες κι αντιφατικές ,γεμάτες ένταση στα όρια του ψυχικού γκρεμού, η μάχη του με τους εσωτερικούς δαίμονες του, ο συμβολισμός των εικόνων του και κυρίως η αμφιλεγόμενη σχέση του με τον πατέρα του,θεοσεβουμενο θεολόγο, όπως και με την θρησκεία, μια σχέση έλξης κι απωσης ,πάθους και ψυχρότητας, ολ’ αυτα με είχαν επηρεάσει ,είχαν σημαδέψει την νεανική συμπεριφορά μου.

Λάτρης του Ίψεν και κυρίως του Στριντμπεργκ που ήμουνα , εύρισκα στον Μπεργκμαν μια “βορεια” στάση στους κινηματογραφικους του χαρακτήρες αλλά και ταυτόχρονα μια πανανθρώπινη κλασσική ψυχολογία που μπορούσε να θυμίσει Αρχαία Ελληνική τραγωδία.

Ήταν τέτοια η παγκόσμια επίδραση τότε του Μπεργκμαν στον κινηματογράφο, ώστε θυμάμαι πως ,ο έγκριτος κριτικός του κινηματογράφου στην Εφημερίδα που τότε εργαζόμουν, την πασίγνωστη Libe (Liberation), ο Serge Daney, καλος μου φίλος, μου έλεγε συνέχεια και τοχε επίσης γράψει στα άρθρα του, οτι ο Μπεργκμαν με το τεράστιο ,όπως ο Picasso στην ζωγραφική , έργο του ,είχε σκεπάσει για πολλές δεκαετίες τον διεθνή κινηματογράφο κι ειδικά τον Σουηδικό .

Οι σκέψεις μου όμως σταμάτησαν γιατί κάποια στιγμή φτάσαμε μπροστά στον Σουηδό σκηνοθέτη που βρίσκονταν πίσω από ένα γραφείο υποδεχόμενος τους καλεσμένους του. Μόλις είδε τον Κώστα Γαβρά αναπηδησε χαρούμενα, όπως κάποιος που συναντά έναν ” συνενοχο ” του στην δημιουργία. Μετά τους πρώτους σπασμούς ο Κωστας Γαβράς με έδειξε λέγοντας του :” αυτός είναι ο Έλληνας ποιητής που σου μιλησα”. Κι ο Ιγκμαρ Μπεργκμαν γύρισε προς το μέρος μου με κοίταξε για λίγο κι αμέσως έσκυψε και με χαιρέτησε σχεδόν με χειροφιλημα.

Τα ‘χασα. Έμεινα ακίνητος σαστισμένος. “Πως σας λενε” μου είπε. “Δημοσθένη ” απάντησα. Κι αμέσως πήρε ενα μικρό πετράδι που ήταν πάνω στο γραφείο και το έβαλε στο στόμα του. Μου ‘πε κάποιες φράσεις με την πέτρα στο στόμα. Κατάλαβα αμέσως . Εννοούσε τον ρήτορα Δημοσθένη, τον Αθηναίο και συνονόματο μου ,που μιλούσε δύσκολα κι έβαλε πέτρες στο στόμα, ασκήθηκε και οχι μόνο μίλησε αλλά έγινε σπουδαίος ρήτορας. Και μου συμπλήρωσε Αγγλικά :” αν ήσουν δυνατός στο σώμα Δημοσθένη όπως στο μυαλό ποτε δεν θα διοικούσε ο Φίλιππος της Μακεδονιας”.

Μειδίασα χαλαρά. Ο Μπεργκμαν ήταν γνώστης και της κλασσικής παιδείας. Τον ξαναιδαμε λίγο αργότερα με τον Γαβρά και μιλήσαμε. Δεν μιλούσε πολύ για κινηματογράφο αλλά για ιστορία, φιλοσοφία ,λογοτεχνία, με ένα τρόπο που έδειχνε προσήλωση .Όπως στα φιλμ του η στους χαρακτήρες τους ,το στοιχείο της ακρατης προσήλωσης τα χαρακτηρίζει και τα διαπερνά. Υπήρχε μια” θεολογικη” αυστηρότητα στα έργα του.

Και δεν ήταν τυχαίο. Αυτή ήταν η αγωγή του.

Ο Ιγκμαρ Μπεργκμαν γεννήθηκε στις 14 Ιουλίου του 1918 στην Ουψαλα και μεγάλωσε στην Στοκχόλμη. Ήταν γυιος Λουθηρανου παστορα ,το δεύτερο από τα τρία παιδιά της οικογένειας. Η ανατροφή του ήταν αυστηρή κι ασκητική κι ένοιωθε καταπίεση. Προσπαθούσε συνέχεια να ελευθερωθεί από αυτήν. Γι’αυτο κι ο ίδιος χαρακτήρισε τα παιδικά του χρόνια οδυνηρά. Σπούδασε ιστορία και φιλολογία στο Πανεπιστήμιο

Κατά την διάρκεια των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο της πόλης του ενδιαφέρεται για την σκηνοθεσία κι αρχίζει ν’ασχολειται με αυτήν. Πρώτα σκηνοθέτησε στο θέατρο κι ύστερα στον κινηματογράφο. Στα πιο σημαντικά θέατρα της Σουηδίας ανέβασε έργα των Αυγούστου Στριντμπεργκ, Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Λουίτζι Πιραντελλο, Αλμπερ Καμυ, Τενεση Ουιλιαμς ,Ζαν Ανουιγ, Μπερντολντ Μπρεχτ, Αντον Τσεχωφ κι άλλα.

Οι επιλογές του δηλαδή ήταν συγγραφείς που έθεσαν υπαρξιακά ζητήματα, ζητήματα σχέσεων και μάλιστα διαπροσωπικών η μεταξύ των δυο φύλων, σχέσεις θανάτου, θρησκείας . Η θεματική αυτών των συγγραφέων αλλά και των φιλμς του Μπεργκμαν αργότερα που ξεκίνησε νσ σκηνοθετεί στον κινηματογράφο, ήταν η αναζήτηση του νοήματος της ζωής..

Επηρεασμένος απο την δύσκολη σχέση με τους γονείς του και κυρίως με τον πατέρα του με τον οποίο ήταν σε διαρκή διαμάχη, στήριξε την θεματική του στην αδυναμία ουσιαστικής επικοινωνίας των ανθρώπων με τον εαυτό τους και με τον θεό , την αμφισβήτηση αυτού του τελευταίου, το πρόβλημα αδιεξόδου των δύο φύλων μεταξύ τους, και γενικά της ανθρώπινης αγωνίας κι αδυναμίας να βρει την ισορροπημένη θέση του στον Κόσμο.

Αρχικά γύρισε συμβολικά φιλμ, οπως Η έβδομη σφραγίδα, οι Άγριες φράουλες, η τριλογία της σιωπής) . Από το 1970 όμως και μετά γυρίζει ταινίες όπως “η επαφη”,(1970) “κραυγες και ψιθυροι”, (1972) “προσωπο με προσωπο”, (1976) “το αυγο του φιδιου”,(1977), “φθινοπωρινη σονατα”,(1978),” οι μαριονετες”(1980). Ήταν τότε που είχε περάσει σε πιο λιτές σκηνοθεσίες ,προσπαθώντας να ερευνήσει βασικά την γυναικεία ψυχοσύνθεση και την αγωνιώδη προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του.

Ο πατέρας του τον θεωρούσε δαίμονα και τον τιμωρούσε συνεχώς. Πάντως κι ο ίδιος κατά τα δικά του λεγόμενα δεν ήταν αγιόπαιδο. Ήταν ανυπακουος ,εριστικός, αμφισβητούσε διαρκώς. Μάλιστα κάποτε με ένα σπο τα αδέλφια του είχε, με δικιά του ιδέα και πρωτοβουλία, οργανώσει να πνίξουν ένα απο τ’αδελφια του που ήταν μωρό στην κούνια. Κάτι που δεν έγινε κι όταν το έμαθαν οι γονείς του τον χτύπησαν.

Την εποχή που ο Μπεργκμαν ήταν ήδη παγκοσμίως γνωστός πολλοί μεγάλοι συνάδελφοι του τήρησαν αρνητική στάση απέναντι στην τηλεόραση. Αυτός όμως οχι. Σκηνοθέτησε πολλές διασκευές θεατρικών έργων τηλεοπτικά. Το αυτοβιογραφικό του φιλμ “Φανι και Αλεξανδρος” απέσπασε πολλά βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ ,μεταξύ των οποίων και Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το 1984 . Μετά που σταμάτησε να γυρίζει φιλμ το 1984 ,αφοσιώθηκε πλήρως στην σκηνοθεσία θεάτρου.

Για το συνολικό του έργο έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις ,όπως το μεγάλο χρυσό παράσημο της Σουηδικής Ακαδημίας γραμμάτων και Τεχνών (1977), το Βραβείο της Βρετανικής Ακαδημίας κινηματογράφου και τηλεόρασης(1987) και άλλα μεταξύ των οποίων και το Βραβείο Φελιξ(1988).

Ο Μπεργκμαν είναι η χαρακτηριστική περίπτωση κάποιου που κατα βάθος είναι “θρησκευομενος” με μια ευρεία έννοια πίστης ,γι’ αυτο και υπάρχει το απόλυτο κι υπαρξιακά ακραίο των έργων του. Όμως συγκρούστηκε με τις θρησκευτικές πρακτικές της οικογένειας του κι έφτασε ν’ αμφισβητησει την θρησκεία.

Μπορεί κάποιος εύκολα να πει οτι υπήρξε μια από τις κορυφαίες μορφές της έβδομης τέχνης ,από αυτές που επηρέασαν καθοριστικά την ιστορία και την εξέλιξη του κινηματογράφου. Το βαθιά υπαρξιακό στοιχείο που εισήγαγε κι η αναζήτηση νοήματος ,έδωσαν μια σκοτεινή και συνάμα φωτεινή πλευρά στις ταινίες τους.

Δείχνοντας με ωμό ρεαλισμό το αδιέξοδο και την σκληρότητα των ανθρωπίνων σχέσεων στην ζωή ,ταυτόχρονα υπήρξε ένας στοχαστής του κινηματογράφου. Μέσα από βιώματα σκληρά, προσωπικά, ανέπτυξε έναν στοχαστικό κινηματογραφικό λόγο κι έγινε η μεγάλη αναφορά όσων είχαν πνευματικές,υπαρξιακές και φιλοσοφικές αναζητήσεις.

Ο Γουντι Αλλεν δεν δίστασε να πει στην επέτειο των εβδομήντα του χρόνων οτι ο Ιγκμαρ Μπεργκμαν υπήρξε πιθανότατα ” ο μεγαλύτερος κινηματογραφιστής από την ανακάλυψη του κινηματογραφου”.

Δημιούργησε συνολικά ενα έργο πλούσιου συναισθηματικού και πνευματικού πλούτου ,ενα έργο καθρέφτη της κοινωνίας ,που φανέρωνε καταστάσεις που όλοι βίωναν αλλά πολλοί λίγοι τολμούσαν ν’αναφερουν. Ενδιαφέρθηκε ως το τελος για το τραγικό της ανθρώπινης ύπαρξης και πάλεψε να φέρει στο φώς μέσα από την τέχνη του τις πιο λεπτές κι ανομολογητες πτυχές της ανθρώπινης τραγικότητας.

Οι ταινίες του και τα θεατρικά του χαρακτηρίζονται από μια ασταμάτητη δίψα για να εμβαθύνει στα πράγματα. Έκανε ταινίες ενστικτωδώς ,όπως μια οργανική ανάγκη. Κάτι που μου θυμίζει μια φράση που μου είχε πει ο Φρανσις Μπεηκον : το να κάνω τέχνη είναι για μένα μια φυσική ανάγκη όπως η πείνα, η δίψα, η ο έρωτας. Κι έτσι δημιούργησε τα αριστουργήματα του: Ζώντας έντονα ,ζώντας με πάθος,ειδικά τις σχέσεις του με τις γυναίκες. Ζώντας και μετά χρησιμοποιούσε τα βιώματα του ως βασικό υλικό των με μαεστρία δημιουργημάτων του.