Γράφει η Ελένη Παπουτσή, Εκπαιδευτικός – Πολιτισμολόγος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού
Τα πολιτεύματα της Αθήνας
Η Αθήνα έζησε την αρχή ραγδαίων εξελίξεων που κράτησαν δυο αιώνες, με τελική στόχευση τη συμμετοχή όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση του κράτους.
Στο χρονικό διάστημα των δυο αιώνων η Αθήνα γνώρισε όλο το φάσμα των πολιτευμάτων με μεταβολές και αναταραχές. Το πρώτο πολίτευμα της Αθήνας ήταν η κληρονομική βασιλεία με τελευταίο βασιλιά τον Κόδρο. Τη βασιλεία ομαλά διαδέχτηκε το αριστοκρατικό καθεστώς. Κατά τη διάρκεια αυτού, η εξουσία επιμερίζεται σε τρία πρόσωπα, και στη συνέχεια σε εννέα. Κατά το δεύτερο μισό του εβδόμου αιώνα, έγινε μια ανεπιτυχής απόπειρα από τον ευγενή Κύλωνα για το πολίτευμα της τυραννίας. Στα τέλη του εβδόμου αιώνα, υπήρχαν πολλές οξυμένες αντιθέσεις ,κάτι που υποχρέωσε τους ευγενείς να αποδεχτούν τον εκπρόσωπο τους τον Δράκοντα, περισσότερο για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους. Οι νόμοι του αυτοί δεν έφεραν κοινωνική ισορροπία αφού πολλοί πολίτες, έχασαν την προσωπική τους ελευθερία (Βερέμης 2002:101)
Η Αθήνα συγκριμένα στις αρχές του έκτου αιώνα προσπαθεί να δώσει μια λύση, με την ανάθεση του νομοθετικού έργου στο Σόλωνα. Ο Σόλων με την πολιτική του προσπαθεί να αμβλύνει τις διαφορές, και στοχεύει στο γενικό συμφέρον και όχι σε συμφέροντα των τάξεων. Διέκρινε τους πολίτες ανάλογα με το εισόδημά τους «τα τιμήματα» στο πλαίσιο ενός τιμοκρατικού πολιτεύματος. Η νομοθεσία του Σόλωνα θεωρείται το πρώτο στάδιο εκδημοκρατισμού της αθηναϊκής πολιτείας, καταργώντας το προνόμιο της καταγωγής. Στις δυο ανώτερες τάξεις που φορολογούνταν βαρύτερα ,ανέθεσε όλα τα αξιώματα.Για την τρίτη τάξη αποφασίστηκε ότι θα μπορούσαν να λαμβάνουν μέρος σε μερικά μόνο αξιώματα. Μ’ αυτές τις αλλαγές όμως, καμία τάξη δεν έμεινε ευχαριστημένη γιατί θεωρούσαν ότι κάτι έλλειπε . Έτσι οι αλλαγές ήταν πρόσκαιρες, μέχρι ο κόσμος να συνειδητοποιήσει τι ακριβώς συνέβαινε. (Βερέμης 2002:102)
Την εποχή του Σόλωνα βλέπουμε ότι ο ίδιος στα ποιήματα του διατείνεται ότι απάλλαξε τους πολίτες απτα χρέη και όσους κατοίκους της Αττικής ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς εξάρτησης . Δηλώνει επίσης ότι αντέδρασε σε όσους ζητούσαν έναν ισομερή αναδασμό της γης, και ότι για να διατηρήσει την ισορροπία ανάμεσα στον δήμο και τους ισχυρούς, προσπάθησε να συντάξει νόμους ίδιους για όλους. (CLAUDE MOSSE 2015:216)
Όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος στον βίο του Σόλωνα «την περίοδο αυτή η ανισότητα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς είχε φτάσει στο κορύφωμα της. Όλος ο λαός ήταν χρεωμένος στους πλούσιους. Είτε δηλαδή καλλιεργούσαν τη γη και πλήρωναν σε εκείνους το ένα έκτο από τα εισοδήματα τους και ονομάζονταν γι΄αυτό εκτήμοροι και θήτες, είτε έπαιρναν δάνεια με εγγύηση το σώμα τους και γίνονταν έτσι υποχείριοι στους δανειστές τους, που μπορούσαν να τους κάνουν δούλους στον ίδιο τους τον τόπο ή να τους πουλήσουν στα ξένα. Πολλοί μάλιστα αναγκάζονταν να πουλούν και τα ίδια τους τα παιδιά -γιατί δεν το εμπόδιζε ο νόμος- ή να φεύγουν από την πόλη αναγκασμένοι από την σκληρότητα των δανειστών» (Πλουτ. Σόλων).http://eranistis.net/wordpress/
Μέσα στις αναζητήσεις των πολιτευμάτων για τη δημοκρατία, στα μέσα του έκτου αιώνα την κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ο Πεισίστρατος γόνος αριστοκρατικής καταγωγής ,και κατέλαβε την εξουσία με την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων. Η περίοδος αυτή αν και θεωρείται τυραννίδα παρουσιάζει οικονομική ανάπτυξη. Μετά το θάνατο του Πεισίστρατου και την πτώση της τυραννίδας, άρχισαν και πάλι οι πολιτικές διαμάχες.Στη φάση αυτή την εσωτερική ειρήνη έφερε το 508 π. Χ. ο Κλεισθένης, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας , ο οποίος με μια σειρά ποικίλων μέτρων θεμελίωσε το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο Κλεισθένης παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα σ όλους τους ελευθέρους Αθηναίους , έφερε την ισότητα στους πολίτες , και οδήγησε την κατάσταση με τέτοιο τρόπο ,ώστε η διάκριση τους πλέον γινόταν όχι με οικονομικά, αλλά με πολιτικά κριτήρια. Όλοι οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε φυλές. Σε κάθε φυλή ανήκαν πολίτες με διαφορετική προέλευση. Η εκτελεστική εξουσία δόθηκε στη βουλή των πεντακοσίων στην οποία μπορούσε να συμμετάσχει κάθε πολίτης που είχε συμπληρώσει το τριακοστό έτος ύστερα από κλήρωση. (Βερέμης 2002:103)
Για την προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος απ’ τους τυράννους ο Κλεισθένης καθιέρωσε τον οστρακισμό. Κάθε άνοιξη οι πολίτες συγκεντρώνονταν και έγραφαν πάνω σ ένα σπασμένο αγγείο τ΄ όνομα αυτού που θεωρούσαν επικίνδυνο για τη Δημοκρατία. Τους εξόριζαν για 10 χρόνια, αυτούς οι οποίοι ήταν γραμμένοι στο αγγείο απ’ τους περισσότερους Αθηναίους. Στη διάρκεια των Περσικών πολέμων (490-480π.Χ), η Αθήνα καταστράφηκε ύστερα από τις δυο επιθέσεις των Περσών. Ανασυγκροτήθηκε όμως γρήγορα, χάρη στις προσπάθειες, και έγινε μεγάλη ναυτική δύναμη, ενώ ισορρόπησαν κατά πολύ οι κοινωνικές αντιθέσεις. Η άνοδος όμως του δημοκρατικού πολιτεύματος οφείλεται κυρίως στην πολιτική του Περικλή. (Βερέμης 2002:103)
Η εποχή του Περικλή
Ο Περικλής διακυβέρνησε την Αθήνα περίπου τριάντα χρόνια αντιμετωπίζοντας και εξισορροπώντας τις αντιδράσεις των ολιγαρχικών.
Δημιούργησε και ανέπτυξε τα δικαιώματα του λαού, ώστε να είναι ευχαριστημένοι οι περισσότεροι και οικονομικά ασθενέστεροι πολίτες.Ο Θουκυδίδης γράφει για το πολιτικό καθεστώς της εποχής < <εγίγνετο τε λόγω μεν δημοκρατία , έργω δε υπό του πρώτου ανδρός αρχή(ΙΙ ,65,α)>> Σε άλλο σημείο επισημαίνει ό,τι ο Περικλής επιβαλλόταν στο λαό, χωρίς να περιορίζει τις ελευθερίες του-<<κατείχε το πλήθος ελευθέρως και ουκ ήγετο μάλλον επ αυτού ή αυτός ήγε>>! Την περίοδο αυτή η Αθήνα είναι στο απόγειό της,και αποτελεί τον πόλο έλξης πολλών πολιτών άλλων πόλεων, οι οποίοι εγκαθίσταντο πλέον, και εργάζονταν στην Αθήνα .Ωστόσο το προνόμιο του πολίτη σύμφωνα με πρόταση του Περικλή , το είχαν εκείνοι των οποίων και οι δυο γονείς ήταν Αθηναίοι Το μέτρο αυτό όμως, εφαρμόστηκε για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Τη λαμπρή πεντηκονταετία διαδέχτηκε πάλι μια περίοδος εσωτερικών πολιτικών αναταραχών. Το υπόβαθρο αυτών ήταν οι συνθήκες που είχαν δημιουργήσει οι πελοποννησιακοί πόλεμοι .Με το τέλος του πολέμου η ηττημένη Αθήνα υποβλήθηκε κάτω από την πίεση των νικητών σε κατάλυση της δημοκρατίας. Μετά από ένα χρόνο, η δημοκρατία αποκαταστάθηκε εκ νέου. Η Αθήνα βελτίωσε την οικονομική της κατάσταση μετά από προσπάθειες, χωρίς όμως να επανακτήσει την παλιά δόξα της( Βερέμης 2002:105)
Μέσα στις κρίσιμες κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν κατά το δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα, προωθήθηκε η ιδέα της συνένωσης των ελληνικών πόλεων –κρατών, για την εκστρατεία κατά των Περσών. Η ιδέα αυτή προβλήθηκε ιδιαίτερα απτον Ισοκράτη και δημιούργησε μια φιλομακεδονική μερίδα , που προωθούσε ως αποκλειστική σωτηρία πλέον την ανάδειξη του Φιλίππου Β΄ σε ηγεμόνα. Στην πολιτική αυτή αντέδρασε ο ρήτορας Δημοσθένης, μαζί με άλλους πολίτες ως αντιμακεδονική μερίδα που πίστευαν στην υπεροχή της Αθήνας. Στα επόμενα χρόνια όμως, η Αθήνα εξαρτήθηκε από την πολιτική των Μακεδόνων. (Βερέμης 2002:108)Όπως είναι φυσικό,από την πρώτη στιγμή της συγκρότησής τους οι πόλεις -κράτη επεδίωκαν την ελευθερία , την αυτονομία και την αυτάρκεια . Παρότι όμως οι αγώνες κατά των Περσών δυνάμωσαν την πόλη κράτος, με τις συγκρούσεις οδηγηθήκαν σε παρακμή.
Ο Περικλής θεμελιώνει τη Δημοκρατία
Ο πέμπτος π. Χ. αιώνας αν και ξεκινάει από μια απειλή της περσικής αυτοκρατορίας για τον ελληνικό κόσμο, και κρατάει λίγες δεκαετίες, είναι ο αιώνας της ακμής του πολιτισμού της Αθήνας του Περικλή. Ο Περικλής θεμελιώνοντας τη Δημοκρατία κάνει αλλαγές στο πολίτευμα. Την πιο μεγάλη δύναμη στην πόλη την είχε πλέον η Εκκλησία του Δήμου, στην οποία λάβαιναν μέρος όλοι οι ελεύθεροι πολίτες. Εκεί οι Αθηναίοι έπαιρναν τις πιο μεγάλες αποφάσεις. Ισχυρή εξουσία είχαν και οι 10 στρατηγοί που φρόντιζαν για το στρατό και το στόλο και ήταν υπεύθυνοι για την ασφάλεια της πόλης. Όσοι κληρώνονταν σε κάποιο αξίωμα πληρώνονταν. Με αυτόν τον τρόπο μπορούσαν κι οι οικονομικά ασθενέστεροι να πάρουν αξιώματα. Τα πενήντα χρόνια που ακολούθησαν τους Μηδικούς πολέμους είναι τα χρόνια της μεγάλης ακμής ης Αθήνας. Στο εσωτερικό της η Αθήνα συγκροτείται και ενισχύεται. Παγιώνεται η Δημοκρατία με τον χαρισματικό και φωτισμένο Περικλή,και η Αθήνα γίνεται «η σχολή της Ελλάδας» Μας διαφωτίζει για όλα αυτά ο Θουκυδίδης και ο Αριστοτέλης. Η συμμετοχή των πολιτών εκφράζεται με την συνέλευση που αρχίζει με τη φράση <<έδοξε τω δήμω>> δηλαδή ο δήμος αποφάσισε. ( CLAUDE MOSSE 2015:250)
Τα οικοδομικά έργα του Περικλή
Με τα Μακρά Τείχη η Αθήνα ενώθηκε με τον Πειραιά και μεταμορφώθηκε σε ισχυρό φρούριο.
Ο Περικλής σταθεροποίησε την πολιτιστική και πολιτική ηγεμονία της Αθήνας σε ολόκληρη την Ελλάδα. Μετά την αποχώρηση της Σπάρτης από τη συμμαχία των ελληνικών πόλεων εναντίον των Περσών το 478 π.X, ο ηγετικός ρόλος της Αθήνας ενισχύθηκε σημαντικά. Μάλιστα το 454 π.X. το συμμαχικό ταμείο μεταφέρθηκε από τη Δήλο στην Αθήνα για να μπορέσει ο Περικλής να διατηρήσει συμπαγή τη συμμαχία.Έτσι από το αποθεματικό συμμαχικό κεφάλαιο ο Περικλής άρχισε την υλοποίηση ενός μεγαλειώδους οικοδομικού προγράμματος που δόξασε την Αθήνα. H οικοδομική δραστηριότητα, που έδωσε δουλειά σε χιλιάδες ανθρώπους, ξεκίνησε το 447 π.X. Πρώτα κτίστηκαν τα σπουδαιότερα ιερά της Αττικής με εξέχοντα τον Παρθενώνα πάνω στην Ακρόπολη, όπου τοποθετήθηκε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς, έργο του γλύπτη Φειδία. (CLAUDE MOSSE 2015:252)
Οραματιζόμενος την Αθήνα ως της «Ελλάδος παίδευσιν» ο Περικλής ενθάρρυνε την αθηναϊκή θαλασσοκρατία και το εμπόριο επεκτείνοντας την επιρροή της Αθήνας προς τη Δύση. H Αθήνα στα χρόνια του Περικλή είχε γίνει σωστή αυτοκρατορία. H παντοδυναμία της άρχισε να θορυβεί τους συμμάχους της. Πρώτα εξεγέρθηκαν τα Μέγαρα, μετά η Εύβοια και αργότερα η Σάμος. Και ενώ στις δύο τελευταίες ο Περικλής κατόρθωσε να υπερισχύσει, τα Μέγαρα συμμάχησαν με τους Σπαρτιάτες, και τότε ο Περικλής εξέδωσε το Μεγαρικό Ψήφισμα (434 π.X.), το οποίο απαγόρευε στους Μεγαρίτες να χρησιμοποιούν τα λιμάνια των πόλεων της Αθηναϊκής Συμμαχίας(.www. tovima.gr/relatedarticles/article παραφρασμένο)
Οι πολιτικές διαφορές τον τέταρτο αιώνα πλεον,δεν εκφράζονται μέσα απτις ιδέες σπουδαίων πολιτών, αλλά με την επίδειξη μερικών δημαγωγών, που προσπαθούσαν να επηρεάσουν το πλήθος με τους λόγους τους, αποσκοπώντας βεβαίως στην εξυπηρέτηση προσωπικών οφελών. Όπως συνήθως συμβαίνει σ αυτές τι καταστάσεις μερικοί πολίτες αδιαφορούσαν πλέον για τα κοινά. (CLAUDE MOSSE 2015:253)