Σε ένα πόλεμο χαμένος πάντα είναι αυτός που δεν έχει επιλέξει στρατόπεδο. Αυτός που είναι ανένταχτος γιατί θέλει να έχει καθαρή συνείδηση. Το ήξερε καλά αυτό η Ελένη Παπαδάκη και το επαναλάμβανε αρκετά συχνά το τελευταίο διάστημα της ζωής της. Συνήθως με σκωπτική διάθεση. Πολλές φορές σαρκαστική. Ήξερε ότι προκαλούσε την μοίρα της.

Της το έλεγαν όλοι οι κοντινοί της άνθρωποι και περισσότερο από όλους η μητέρα της. Κάποια φορά μάλιστα ήταν τόση η ένταση που της μίλησε, που η Ελένη έφυγε χτυπώντας  την πόρτα με όλη της την δύναμη. Η κ. Αικατερίνη μία μεγολοαστή της εποχή της σοκαρίστηκε εκείνο το απόγευμα , παρόλο που φαινόταν από τα νηπιακά της  κιόλας χρόνια ότι η Ελένη δεν ήταν συνηθισμένο πλάσμα.

Είναι γνωστό σε όσους την  έχουν μελετήσει (έστω και λίγο από τις αποσπασματικές πηγές του διαδικτύου) το περιστατικό από το οποίο φάνηκε με τον πιο παραστατικό τρόπο ότι η Ελένη Παπαδάκη προοριζόταν, προαλειφόταν μάλλον από την μοίρα, να γίνει η μεγαλύτερη ντίβα του Θεάτρου.

Την εποχή εκείνη, όπως συνηθιζόταν, η μητέρα της δεχόταν κόσμο στο σπίτι και έπαιζε πιάνο… κάποια στιγμή ακούστηκε θόρυβος και φωνές από το διπλανό δωμάτιο. Έτρεξαν όλοι να δουν τι συμβαίνει και βρέθηκαν μπροστά σε ένα θέαμα σουρεαλιστικό!

Η μητέρα της λοιπόν ανησυχούσε για το ποια θα ήταν η τύχη της  κόρης της όταν θα τελείωνε ο πόλεμος.

«Όλοι αυτοί που τώρα βοηθάς και σώζεις από το εκτελεστικό απόσπασμα νομίζεις ότι θα είναι εκεί για σένα όταν θα χρειαστείς εσύ βοήθεια;”

Η μεγαλύτερη σταρ του μεσοπολέμου

Η ιστορία είναι λίγο πολύ γνωστή. Η Παπαδάκη χρησιμοποίησε την γνωριμία που είχε με τον Δήμαρχο τον Αρχιεπίσκοπο και τον Πρωθυπουργό προκειμένου να σώζει αγωνιστές της Αντίστασης. Τον τελευταίο μάλιστα τον ήξερε πολλά χρόνια πριν γίνει Κατοχικός Πρωθυπουργός. Ήταν φίλος του πατέρα της και οικογενειακός φίλος και συνέτρωγε κάποιες Κυριακές μαζί τους στην οικία των Παπαδάκηδων.

Όσο έβλεπε την Ελένη να μεγαλώνει τόσο γοητευόταν από την χάρη και την πνευματικότητα της αλλά ποτέ δεν της εξέφρασε αυτόν τον θαυμασμό  όσο ζούσε ο πατέρας της.

Όταν λοιπόν έγινε Πρωθυπουργός τύπου Κουίσλινγκ αποφάσισε να κρατήσει για τον εαυτό του και τον τίτλο του προέδρου του Συμβουλίου που διευθύνει διοικητικά το Εθνικό Θέατρο. Έτσι θα την έβλεπε πιο συχνά.

Η Παπαδάκη βέβαια ήταν ήδη πια αυτή που ήτανε. Η μεγαλύτερη ηθοποιός της εποχής αλλά και η μεγαλύτερη σταρ (γιατί ήταν η μεγαλύτερη σταρ του Μεσοπολέμου). Έχει σημασία αυτό για την πορεία της.

Το κοινό την ήξερε και την λάτρευε και είναι γνωστό σε όλους του πνευματικούς κύκλους ότι πολύ συχνά αναρωτιόντουσαν όλοι μετά από μία καλή ή πολύ καλή ερμηνεία «ναι αλλά πως θα το έπαιζε άραγε η Παπαδάκη;» Εφημερίδες της εποχής έγραψαν «Λατρεύτηκε και μισήθηκε όσο καμία» και  «για αυτήν έχουν χυθεί τόνοι μελάνης».

Γιατί η Παπαδάκη ήταν μια αντισυμβατική προσωπικότητα με πολύ ριζοσπαστικές αντιλήψεις για την εποχή της παρόλο που οι περισσότεροι την κατατάσσουν στην λεγόμενη «συντήρηση» λόγω της αστικής καταγωγής της.

Ο στενός πυρήνας των φίλων της ανήκε στην αριστερή διανόηση της εποχής με πιο φανατικό και ταγμένο θαυμαστή και επιστήθιο φίλο τον Άγγελο Σικελιανό.

Η Μπερνάρ είχε τον Δουμά και τον Φλωμπέρ η Παπαδάκη, Σικελιανό, Λουντέμη και άλλους που θα παραθέσουμε. Είναι επίσης γνωστός και ο πόλεμος που της είχε γίνει στο Εθνικό από συναδέλφους που την ήθελαν προπηλακισμένη και περιορισμένη σε λίγες συμμετοχές. Παρόλο που η Παπαδάκη ήταν ήδη μεγάλη πρωταγωνίστρια όταν προσελήφθη στο Εθνικό – με την ίδρυσή του.

Έχοντας κάνει μεγάλη έρευνα της ζωής της και της καλλιτεχνικής της πορείας διαπίστωσα ότι όλες οι κριτικές που έχει δεχθεί ήταν πραγματικά διθυραμβικές. Δύο μόνο κριτικές στάθηκαν κάποια στιγμή «κουμπωμένες»  απέναντί της, όχι για την καλλιτεχνική της απόδοση αλλά για την απόφασή της να ενσκύψει και στο είδος της επιθεώρησης. Και απ’ ότι φαίνεται την επηρέασαν γιατί η ίδια «αποκήρυξε» κάποια τραγούδια από αυτήν την παράσταση τα οποία είχαν κυκλοφορήσει και σε δισκάκια με μεγάλη επιτυχία. Συζητώντας πάντως αυτό το θέμα με τον Μάνο Ελευθερίου μου είχε πει ότι «πάντως τα πνευματικά της δικαιώματα από αυτά τα τραγούδια τα εισέπραττε και ήταν και πολλά χρήματα για την εποχή».

Ο Μάνος Ελευθερίου είχε επίσης κάνει μεγάλη έρευνα για την Παπαδάκη . Τον ενδιέφερε πολύ να μάθει  «ποιοι την παγίδευσαν, ποιοι την συκοφάντησαν και τελικά την δολοφόνησαν» με συνοπτικές διαδικασίες. Και ύστερα από επίμονο ψάξιμο βρήκε τις απαντήσεις που γύρευε.

«Έδωσα εκατό χιλιάδες ευρώ για να τα μαζέψω όλα αλλά τα βρήκα»  μου είχε πει.

Την εκτιμούσε για την  αυταπάρνησή ης αλλά την θεωρούσε και επιπόλαια. «Θα μπορούσε να είχε σωθεί αν άκουγε την μάνα της και τους στενούς της φίλους αλλά ήταν ξεροκέφαλη και πίστευε ότι θα λάμψει η αλήθεια πίστευε ότι καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται… και την πάτησε»

Ο Ελευθερίου μου είχε πει πάρα πολλά πράγματα τα περισσότερα από τα  οποία όμως ήδη τα ήξερα από τους δικούς της. Αλλά αυτόν τον ενδιέφεραν πολύ τα γεγονότα εκείνου του παγωμένου Δεκέμβρη του 44 . Ήθελε την δολοφονία της να εξιχνιάσει.

Εμένα πάλι με ενδιέφερε όλη η καλλιτεχνική της πορεία από την δεκαετία του ‘20 όταν έκανε το ντεμπούτο της στο θέατρο και στέφθηκε πρωταγωνίστρια «άμα τη εμφανίσει». Γιατί εκείνο που μου είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον ήταν η προσωπικότητα της γυναίκας και το καλλιτεχνικό μέγεθος. Το γεγονός δηλαδή ότι όλες οι κριτικές στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό ήταν ΑΠΙΣΤΕΥΤΕΣ. Ακόμα και για την Σάρα Μπερνάρ έχω βρει μέτριες ή κακές κριτικές για την Κοτοπούλη και την Παξινού επίσης. (Να μην αναφερθώ βέβαια στις κριτικές που έκανε επωνύμως η Κοτοπούλη για την Παξινού αλλά η Μαρίκα ήταν γνωστή για τις παθιασμένες τοποθετήσεις της.

Όταν όμως η Παπαδάκη το ‘38 έπαιξε Αντιγόνη η Κοτοπούλη πήγε και τις τρεις βραδιές στο Ηρώδειο «γιατί είσαι ανεπανάληπτη Αντιγόνη» όπως της είπε.)

Το ωραίο με την Παπαδάκη είναι ότι όσο και να ψάξεις όσο και να την μελετήσεις πάντα κάτι καινούργιο θα ανακαλύψεις

για τον τρόπο που μελετούσε και ανέλυε τα έργα για την τόσο προχωρημένη μέθοδο που είχε αναπτύξει στην προσέγγιση των ρόλων της.

Ένα από τα μεγαλύτερα δώρα που μου έκαναν τα ανίψια της και μοναδικοί  και νόμιμοι κληρονόμοι της ,-σήμερα ζει μόνο η ανιψιά της-είναι η πολυσέλιδη ιδιόχειρη μελέτη της πάνω στην Μήδεια την οποία προετοίμαζε. Τα σχόλια μάλιστα  τα έχει κάνει σε διάφορες γλώσσες κυρίως Γερμανικά γιατί δεν της άρεσε να την παρακολουθούν …λαθραναγνώστες! Και θα ήταν η Μήδεια η τελευταία της παράσταση αν δεν την πίεζαν τόσο πολύ από το Εθνικό να κάνει την Εκάβη που τελικά ήταν και το Κύκνειο Άσμα της ,όπως λένε. Όχι μόνο επειδή ήταν η τελευταία της παράσταση αλλά και γιατί έφτασε με την ερμηνεία της «σε κορυφές απάτητες» όπως της είχε πει ο Σικελιανός διερωτώμενος «αλήθεια υπάρχει τώρα πιο ψηλή κορυφή να κατακτήσεις;»

Στελέχη της Βέρμαχτ που παρακολούθησαν την παράσταση (Το Εθνικό τελούσε τότε υπό την αιγίδα της Βέρμαχτ και σε κάθε όροφό του υπήρχε φρουρός ) είχαν μαγνητοσκοπήσει την παράσταση και την είχαν στείλει στο Βερολίνο για να διδάσκεται ως υποδειγματικός τρόπος ερμηνείας του αρχαίου δράματος.

Ο Πολύβιος Μαρσάν που έχει κάνει καταπληκτική δουλειά πάνω στην βιογραφία της πήγε στο Βερολίνο για να βρει αυτές τις κόπιες αλλά λόγω του εκτεταμένου βομβαρδισμού της πόλης με την λήξη του πολέμου δεν είχαν διασωθεί. Ο Μαρσάν είναι ο πιο πολύτιμος βιογράφος της Ελένης Παπαδάκη. Αγαπημένος φίλος του αδερφού της, μάζευε χρόνια το υλικό και έγραφε το βιβλίο αλλά περίμενε  να πεθάνει πρώτα ο αδερφός της ο Μιχάλης (η σύζυγός του είχε πεθάνει πριν από εκείνον) και μετά να το εκδώσει  για να μην τον δυσαρεστήσει. Γιατί ο Μαρσάν παρόλη την αγάπη και την εκτίμηση που είχε για την Ελένη Παπαδάκη κράτησε τις απαραίτητες αποστάσεις και έγραψε όλα όσα ήξερε .

Το «μαύρο πρόβατο» της οικογένειας

Ο Μιχάλης Παπαδάκης που ήταν ένας συντηρητικός άνθρωπος ίσως να  μην του άρεσε να διαβάσει όλα όσα έγραφε για την αδερφή του με την οποία είχε και αυτός έρθει σε σύγκρουση κάποιες φορές στην αρχή της θεατρικής της σταδιοδρομίας, για τις προχωρημένες της αντιλήψεις σε θέματα που είχαν να κάνουν με την άνιση κατανομή του πλούτου, με την έλλειψη απονομής δικαιοσύνης όπως αντιλαμβανόταν η ίδια την έννοια  και ασφαλώς με το δικαίωμα της ερωτικής αυτοδιάθεσης του ατόμου και του σεβασμού των επιλογών του.

Υπήρξε και διάστημα που η Ελένη ήταν το μαύρο πρόβατο της οικογένειας. Όταν όμως η φήμη της άρχισε να εξαπλώνεται, το κοινό να την αποζητά,οι περιοδείες της στο εξωτερικό την δεκαετία του ‘20 και ‘30 να έχουν τεράστια επιτυχία (η Παπαδάκη γεννήθηκε το 1903  όχι το 1908 όπως γράφουν παντού) όταν έγινε αυτό που σήμερα λέμε το «πρώτο όνομα» άρχισαν πια να προσέχουν όλοι το πώς θα σταθούν απέναντί της. Υπήρχε η αγάπη αλλά υπήρχε και απόσταση. Και μάλλον το ήθελε και η ίδια. Όχι μάλλον. Σίγουρα το ήθελε και το επέβαλλε. Άλλωστε ο λατρεμένος πατέρας της είχε πια πεθάνει. Όταν λοιπόν έγινε η Παπαδάκη η μεγάλη ντίβα του θεάτρου όλες οι ιδιορρυθμίες της έγιναν αποδεκτές από την οικογένεια και τα σόγια και ότι είχαν να πουν το έλεγαν πίσω από την πλάτη της.

Η Παπαδάκη πάλι δεν ήταν άνθρωπος που την ενδιέφερε η γνώμη των άλλων.

Το τελευταίο πράγμα που την απασχολούσε ήταν τι θα πουν για αυτήν. Είναι αναμενόμενο ένας άνθρωπος που θεωρείται προκλητικός να βρεθεί αντιμέτωπος με την κακία του κόσμου όταν έρθει η δύσκολη ώρα. Και αυτό συνέβη βέβαια γιατί στην περίπτωσή της βγήκαν πολλά μαχαίρια. Ερωτικές αντιζηλίες επαγγελματικός φθόνος «μανιάτικα που της κρατούσαν» από το παρελθόν άνθρωποι, ισχυροί άντρες που τους είχε απορρίψει… όλα απέβησαν μοιραία.

Μια ανακρίβεια που αναπαράγεται διαρκώς είναι πως το απόγευμα που ρωτούσαν οι πολιτοφύλακες στην γειτονιά, που βρίσκεται η Ελένη Παπαδάκη, τους υπέδειξε το σπίτι του Μυράτ (τον οποίο είχε επισκεφθεί μαζί με άλλες δύο φίλες για να παίξουν χαρτιά) η οικιακή βοηθός του γειτονικού σπιτιού ενώ η αλήθεια είναι ότι τους πολιτοφύλακες τους ενημέρωσε η μάνα της και η νύφη της . Όχι βέβαια για να την καταδώσουν αλλά από αφέλεια. Αυτό πάντως στοίχισε πολύ στον αδερφό της.

Δεν θέλω να εστιάσω στο γεγονός του χαμού της και στον τρόπο με τον οποίο οδηγήθηκε εκεί (άλλωστε είναι γνωστά πια όλα στο διαδίκτυο ) γιατί πιο πολύ μου προξένησε εντύπωση το ότι  θα μπορούσαν να την είχαν σώσει άνθρωποι και των δύο πλευρών αλλά δεν το έκαναν.

Το σίγουρο είναι ότι  η ίδια θα γελούσε με αυτούς που χρησιμοποίησαν το θάνατό της για πολιτική σπέκουλα αλλά και με τους άλλους που προσπάθησαν να την εξοντώσουν και ηθικά για να δικαιολογήσουν το έγκλημα. Γιατί η Παπαδάκη ήταν μια αριστοκράτισσα του πνεύματος και όχι της  ύλης και σνόμπαρε άγρια τους φανατισμένους και τους μικρόψυχους ανθρώπους.

Στο οικογενειακό σπίτι στα Πατήσια είχε ένα όροφο για προσωπική χρήση. Όλα τα δωμάτια ήταν γεμάτα βιβλιοθήκες . Τα βιβλία της ήταν ο θησαυρός της. Κοσμήματα είχε μόνο τέσσερα κομμάτια. Δύο απλά μαργαριταρένια κολιέ ένα μικρό πλατινένιο δαχτυλιδάκι που φορούσε σχεδόν πάντα στο μικρό δάχτυλο και έναν σταυρό. Αυτά ήταν όλα κι όλα. Δεν δέχθηκε δώρα από κανένα θαυμαστή και καμία θαυμάστρια πολύ δε περισσότερο από κανέναν πολιτικό. Μερικά μοντέρνα καθίσματα και σχεδόν κανένα διακοσμητικό. Μόνο δύο πολύ ακριβά κηροπήγια που φαίνονται και στην φωτογραφία που διαβάζει. Και μιλάμε για μια εποχή που άλλες  πρωταγωνίστριες μάζευαν τα κοσμήματα με την σέσουλα. Όταν έβγαινε ένα ενδιαφέρον βιβλίο ο Ελευθερουδάκης την έπαιρνε αμέσως τηλέφωνο για να την ενημερώσει.

Δεν προκαλείται τυχαία ο ντόρος γύρω από αυτήν. Ο ντόρος υπήρχε πριν τα Δεκεμβριανά πριν την Κατοχή πριν ακόμα ιδρυθεί το Εθνικό (που ήταν και η αρχή του τέλους της γιατί αν η Παπαδάκη έμενε στο ελεύθερο θέατρο μάλλον θα είχε φύγει από φυσικό γήρας και η υποκριτική τέχνη θα είχε προχωρήσει σε άλλες σφαίρες). Γιατί να το πούμε και αυτό, υπήρξε καλλιτέχνης με ισχυρή άποψη έχοντας κάνει σπουδές στην Φιλολογία και γνωρίζοντας τόσο καλά Αρχαία Ελληνικά και μουσική (Εθνικό Ωδείο) και μελετήσει τις ξένες σχολές δεν τιθασευόταν εύκολα από έναν σκηνοθέτη. Είχε έρθει σε ρήξη με τους περισσότερους και βέβαια με τον Ροντήρη ο οποίος την αδίκησε. Μόνο ο Καραντινός αποδέχθηκε ακομπλεξάριστα ότι η Παπαδάκη πρέπει να αφεθεί ελεύθερη από ντιρεκτίβες για να μεγαλουργήσει.

Τώρα λοιπόν τιμάται αυτή η θεατρική ιδιοφυία από το Εθνικό θέατρο που τόσες μεγάλες στιγμές η ίδια του χάρισε. Τιμάται η Μεγάλη ηθοποιός όχι το θύμα των Δεκεμβριανών. Γιατί σε κάθε εμφύλιο υπάρχουν αθώα θύματα από τους θύτες της κάθε πλευράς.

Εκείνη όπως και τόσοι άλλοι δεν είχε επιλέξει στρατόπεδο στον εμφύλιο για αυτό και τελικά ήταν η χαμένη όπως είχε η ίδια προφητεύσει.

Στον πόλεμο όμως και στην κατοχή είχε επιλέξει την πλευρά της πατρίδας της.

Τουλάχιστον αυτό προκύπτει από τα έγγραφα που με μεγάλη προσοχή συνέλεξε ο Μάνος Ελευθερίου και ο Πολύβιος Μαρσάν τα περισσότερα από τα οποία βέβαια τα είχε διαφυλάξει η επιστήθια και στενή της φίλη δημοσιογράφος Αιμιλία Καραβία.

Για να επανέλθουμε λοιπόν  και από σκωληκοειδίτιδα να είχε πεθάνει πάλι θα έπρεπε να τιμηθεί. Ίσως μάλιστα να είχε τιμηθεί πιο γρήγορα .  Κι όμως ο ντόρος εξακολουθεί και σήμερα. Πριν καμιά δεκαπενταριά χρόνια ένας Εγγλέζος μουσικός που έχει εμμονή μαζί της και την λατρεύει την είδε στον ύπνο του να του λέει «δεν θέλω να με τιμήσει κανένας δεν θέλω να αναφέρει κανένας σας το όνομά μου γιατί το κάνετε όλοι δια ιδίον όφελος» (Υπάρχει και αυτό στο διαδίκτυο χωρίς να αναφέρει σε ποια γλώσσα του το είπε αν και γνώριζε άπταιστα 4 ξένες γλώσσες).

Πάντως θα ήταν άδικο να χρεωθεί ολόκληρο  το αριστερό κίνημα την άδικη και απάνθρωπη δολοφονία της που έχει όλα τα χαρακτηριστικά μίας ποινικής δολοφονίας που βαφτίστηκε πολιτική με εργαλείο κάποιους διεφθαρμένους ανθρώπους για να μην βρεθούν και κατονομαστούν οι ηθικοί αυτουργοί.

Ο Ελευθερίου πρόλαβε όμως να διαφωτίσει πολύ κόσμο. Αυτό πάντως που μου έχει μείνει έντονα στην μνήμη από τον Μάνο είναι να μου διηγείται ένα σοβαρό και μοιραίο περιστατικό από την ζωή της να σταματά την αφήγηση να με πλησιάζει και να μου λέει συνωμοτικά σχεδόν «ξέρεις ντυνόταν πολύ ωραία η Παπαδάκη. Πολύ απλά αλλά είχε τύπο»