Γράφει ο Βαγγέλης Αντνωιάδης
Από την εποχή της εμφάνισης τους οι ανθρώπινες κοινωνίες αποτελούνται από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων και τάξεων που συχνά αποτελούνται από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων και τάξεων που συχνά ανταγωνίζονται ή ακόμα και συγκρούονται μεταξύ τους. Γι αυτό και επιδιώκουν να διασφαλίσουν τους αυτονόητους όρους συμβίωσης στο εσωτερικό τους, αλλά και την εμπέδωση ενός ελάχιστου έστω κλίματος αλληλεγγύης, ενός πολιτικού και κοινωνικού περιβάλλοντος συνύπαρξης αλλά και συναίνεσης, στο οποίο δυνητικές διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις δεν θα διαλύουν το κοινωνικό status gvo. Οι νομοτελειακές διαφοροποιήσεις, αλλά και η βούληση των κοινωνιών να διαχειριστούν με αποτελεσματικό τρόπο τις αντιθέσεις που εμφανίζονται στο εσωτερικό τους, για να μην υπονομεύεται η συνοχή τους εκφράζοντας μέσα από το ιδεολογικό και φιλοσοφικό περίγραμμα του κοινωνικού συμβολαίου.
Αναλυτικότερα η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου μετουσιώνεται σε μια πολιτική θεωρία που εδράζεται σε μία συμφωνία μέσα από την οποία το σύνολο των κοινωνικών δυνάμεων αναγνωρίζουν και αποδέχονται ορισμένους ελάχιστους αλλά κοινούς όρους συμβίωσης, δημιουργώντας ταυτόχρονα κανόνες που συνθέτουν συνεκτικούς δεσμούς ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας, μία ενιαία μηχανική για την λειτουργία των θεσμών του κράτους αλλά και της κοινωνίας συνολικά. Θεμέλιο της ιδεολογικής αντίληψης αποτελεί η σύναψη και η τήρηση μίας συμφωνίας που συνυπογράφουν τα μέλη μίας κοινωνίας μέσα από την οποία συνδιαμορφώνουν την ισότιμη ανάληψη και τον καταμερισμό των κοινωνικών δικαιωμάτων.
Στην εφαρμογή της στην πολιτική η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου αποσκοπεί στην ομαλή συμβίωση, την αλληλεγγύη, την συνεργασία και την σύμπνοια και είναι διαχρονική αλλά επίκαιρη για τα σύγχρονα κράτη που επιδιώκουν να διατηρήσουν το θεσμικό και συνάμα πολιτικό οικοδόμημα στο οποίο εδράζονται οι αρχές και το ευρύτερο αξιακό τους πλέγμα.
Αναμφίβολα η καθιέρωση της κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας στα σύγχρονα κράτη αποτελεί την υλοποίηση της ιδεολογίας και του κοινωνικού συμβολαίου στο πεδίο της εφαρμοσμένης πολιτικής καθώς η εναλλαγή στην εξουσία επιβεβαιώνει την βασική αρχή της ανανέωσης αλλά και της επικαιροποίησης με βάση την παρούσα συγκυρία, ανάμεσα στον λαό και την εξουσία.
Ακριβώς αυτές οι συμβασιακού περιεχομένου καταβολές των οργανωμένων κοινωνιών αποτελούν αντικείμενο μελέτης ήδη από την αρχαιότητα. Όμως κατά την περίοδο του διαφωτισμού και στον αντίποδα του μεσαιωνικού κοσμοειδώλου έκαναν την εμφάνιση τους εμβληματικοί στοχαστές του αιώνα των Φώτων. Ο Τομας Χόμπς ( Τhomas Hobbes 1588-1679), o Tζον Λοκ ( John Locke- 1632-1704) και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ ( J.J Rousseau 1712-1778) υπήρξαν οι πολιτικοί και όχι μόνο διανοούμενοι που εμβάθυναν το ιδεολογικό περίγραμμα του κοινωνικού συμβολαίου, υποσκελίζοντας σε μεγάλο βαθμό την κυρίαρχη κατά του Μέσους Χρόνους θεωρία της << ελέω Θεού βασιλείας>> αναδεικνύοντας τις πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες της δικής τους εποχής, εστιάζοντας στην φθορά της παλαιάς άρχουσας τάξης της αριστοκρατίας και αντίστοιχα την ανάδειξη της αστικής τάξης. Η δυναμική της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου και η χρήση της στο πεδίο της εφαρμοσμένης πολιτική διαφάνηκε άλλωστε από την υιοθέτηση της στο πολιτικό και κοινωνικό εγχείρημα της προεξάρχουσας γαλλικής επανάστασης αλλά και από άλλα αντίστοιχα κινήματα.
Έννοια και γενική θεωρία κοινωνικού συμβολαίου
Η θεώρηση του κοινωνικού συμβολαίου βρίσκεται στον αντίποδα της θεωρίας του κληρονομικού δικαιώματος. Οι ελέω Θεού βασιλείς των ευρωπαϊκών μοναρχιών του μεσαίωνα αλλά και της νεοτερικότητας αντλούσαν νομιμοποίηση από τον βιβλικό προπάτορα Αδάμ καθώς σύμφωνα με τους υποστηρικτές της συγκεκριμένης θεωρίας, ο Θεός παραχώρησε στον Αδάμ την βασιλική εξουσία, η οποία μέσω των διαδόχων του κληροδοτήθηκε στους μεταγενέστερους βασιλείς. Είναι προφανές πως η θεωρία κληρονομικού δικαιώματος έχει ως αφετηρία την Βίβλο και έχει αυστηρά θρησκευτικό περιεχόμενο.
Σύμφωνα με την θεωρία των διαφωτιστών οι πολιτικές θεωρίες ούτε οφείλουν να εμπεδώνονται μέσα από θρησκευτικές αντιλήψεις. Στην πράξη οι διαφωτιστές αποδόμησαν πλήρως την ελέω Θεού μοναρχία αλλά και κάθε μορφή κληρονομικού δικαιώματος και την εκτόπισαν από την πολιτική φιλοσοφία της εποχής και την αντικατέστησαν με την θεωρία κοινωνικού συμβολαίου.
Πιο συγκεκριμένα η θεωρία κοινωνικού συμβολαίου υποστηρίζει πως η διακυβέρνηση μίας πολιτείας δεν έχει θεϊκή προέλευση. Αντίθετα αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης βούλησης και βασίζεται σε μία συμφωνία που έχει χαρακτήρα συμβολαίου ανάμεσα στους πολίτες ή μεταξύ των πολιτών και της εξουσίας. Η σύμβαση αυτή έχει ως αφετηρία την κοινή διαπίστωση για την αναγκαιότητα και πιο συγκεκριμένα των κινδύνων που δημιουργεί για τους ανθρώπους η φύση και η ανάγκη αυτή να ξεπεραστούν ακριβώς για να επιβιώσουν οι άνθρωποι και αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα.
Σύμφωνα με τους στοχαστές τις περιόδου του διαφωτισμού αυτοί οι κίνδυνοι δεν μπορούν να αναχαιτιστούν από έναν απομονωμένο άνθρωπο που επιχειρεί να διαβιώσει μακριά από συνανθρώπους του. Για να αντιμετωπίσουν το ζήτημα της επιβίωσης οι άνθρωποι συγκρότησαν κοινωνίες, δηλαδή οργανωμένα σύνολα στα οποία την συμβίωση ορίζουν αρχές αλλά και κανόνες. Από την εμφάνιση των κοινωνιών στο ιστορικό προσκήνιο απαραίτητη προϋπόθεση ήταν ο ορισμός κάποιου προσώπου ή μιας ομάδας προσώπων στις κυβερνητικές θέσεις.
Η θεσμοθέτηση αυτής της συμφωνίας, με τις προϋποθέσεις που την καθόριζαν με αποφασιστικό τρόπο υπήρξε αποτέλεσμα μίας μακράς μεταβατικής για την ανθρωπότητα περιόδου όπου όλα καθοριζόταν από την φύση και τους νόμους της, σε έναν οργανωμένο τρόπο συλλογικού βίου που διαμορφώνεται τουλάχιστον ως προς τα βασικά του χαρακτηριστικά από συγκεκριμένες αξίες αλλά και ένα σύνολο διατάξεων που απορρέουν από αυτές, αλλά και θεσμοθετημένους νόμους και κανόνες.
Ο φυσικός αυτός βίος εξέφραζε μία προυπάρχουσα της κοινωνίας κατάσταση που τελικά διαμόρφωσε τα αίτια εκείνα που δρομολόγησε παράλληλα την ανάγκη για διατήρηση της που πλέον είχε χαρακτήρα υψηλής προτεραιότητας.
Αξίζει να σημειωθεί πως η φυσική κατάσταση των ανθρώπων πριν την θεσμοθέτηση των κοινωνιών της εποχής χαρακτηριζόταν από όλες τις συμπεριφορές που τελικά διαμόρφωσαν την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου.
